Voor elke dag een filosofische vraag / samengesteld en ingeleid door Stine Jensen. – Alkmaar : Pepper Books, [2022]. – 368 ongenummerde pagina’s ; 19 cm ISBN 978-90-206-0818-2
De filosoof, schrijver, programmamaker en bijzonder hoogleraar Publieksfilosofie Stine Jensen schreef eerder onder meer De beste 50 van Stine Jensen. Nu is er Voor elke dag een filosofische vraag. Vragen zijn volgens haar de kern van de filosofie. De bedoeling is elke dag van het jaar met een korte vraag, een meditatie of zelfs een quiz-achtige vraag te onderbreken. Alleen of samen met een ander/anderen. Bijvoorbeeld een ouder/ opvoeder met wat oudere, nog thuiswonende adolescenten. Het zijn persoonlijke vragen, die vaak gaan over onderwerpen als troost, vergeving, vrijheid en geluk, maar ook kennisvragen (‘Kun jij vijf vrouwelijke filosofen noemen?’). Op deze manier zijn de vragen niet alleen een seculiere versie van een Bijbels dagboek, maar geven ze ook een alternatieve invulling van nadenken en doorvragen, of van mediteren over levenskunst.
Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.
Onlangs verscheen mijn boek Tweespraak. Muziek in de gedichten van Anna Enquist (zie afb. rechts en link onderaan deze blog).
Hieronder treft u, om er een idee van te krijgen, een kort hoofdstuk aan. Over de bundel De tweede helft (2000) van Anna Enquist.
1 De bundel De omslag van deze bundel wordt gesierd door het bekende schilderij Snijden aan gras (1966) van Co Westerik[1]. Eerder koos Enquist al een doek van hem voor het omslag van haar debuutbundel, Soldatenliederen. Nu betreft het een grasspriet die in een vinger snijdt. De grasmat van een voetbalveld, Enquists geliefde sport waarover ze ook schreef, maar het is ook de snee die het leven in een eerste en tweede helft verdeelt.
Deze bundel is verdeeld in vijf afdelingen: ‘De plaatsen’, ‘Achteruit’, ‘De wegen’, ‘Vooruit’ (waarin het titelgedicht ‘De tweede helft’) en ‘Stilstand’.
In deze bundel staat slechts één gedicht over muziek: ‘Mozarts uitzicht’ [2]. Het is een gedicht in twee strofes van elk zeven regels (een septet), samen veertien regels.
Van Mozarts composities worden twee werken genoemd: het ‘Lacrimosa’ uit het Requiem en de opera Le Nozze di Figaro, maar ze staan niet onderaan het gedicht vermeld, als ‘bronvermelding’, zoals in Soldatenliederen, of als titel bovenaan, zoals ‘Erbarme dich’ (de aria uit Bachs Matthäus Passion), een klassiek sonnet in Jachtscènes, en zoals bij ‘Ik speel de Serenade van Suk’ in Een nieuw afscheid.
2 Mozarts uitzicht
Eerst het gedicht zelf. Het is een verhalend gedicht dat in twee strofen van elk zeven regels uiteenvalt en dat gaat over een gezin dat drie dagen de koortsige muzikant Mozart achterna loopt. Dit koortsige wordt uitgedrukt in de ritmische afwisseling van lange en korte klinkers: “Door Wenen” (r. 1, lang) en “muzikant achterna” (r. 2, kort), “traptreden” (kort) en “kroop” (r. 3, lang), “blote handen” (r. 4, kort) en “schoorsteen” (r. 6, lang), “Japanse vrouwen” en “Lacrimosa” (r. 9, kort), “koptelefoons” en “Spanjaarden” (r. 9), “floten de Figaro” (kort) en “schoolkinderen renden” (r. 10, lang en kort) “rond” en “muren” (r. 11, kort), “wangen” en “raam” (r. 13, kort en lang), “zagen wat gezien was: de Bloedsteeg” (r. 14, allemaal kort op Bloedsteeg na).
Als lieux de mémoires worden de traptreden beklommen, waar eens Mozart overheen rende. Om hen heen horen ze flarden muziek uit koptelefoons en in het gefluit van Spanjaarden. Ze zien kinderen die rond vitrines in hoogstwaarschijnlijk het Mozarthaus rennen, en ze zien wat Mozart eens zag: de Blutgasse, de Bloedsteeg bij het Mozarthaus.
Wat opvalt, is dat de ik-figuur dit allemaal niet alleen waarneemt, maar als onderdeel van een familie met de verwanten deelt, als gezamenlijke ervaring van leven (Le Nozze di Figaro) en dood (Requiem en Blutgasse). Al is het verhaal dat over de Blutgasse de ronde doet, namelijk de moord op Tempeliers (1312) die op deze plaats zou zijn voltrokken – overigens niet vermeld in het gedicht – een legende.
Dit brengt mij naar het door Enquist zeer bewonderde werk van de Oostenrijkse schrijver Thomas Bernard (1931-1989), over wie in haar Tegenwind een uitgebreid essay is opgenomen, gebaseerd op een ongepubliceerde en verloren gegane lezing[3]. Op een gegeven moment heeft Enquist het over Bernards “ontroerende roman Alte Meister”. Ze schrijft dat hij “troost kan zoeken en vinden bij de mensen tegen wie hij zich vroeger moest afzetten”[4]. “Het is”, schrijft ze, “alsof Thomas Bernard (…) zich een (…) bestaan heeft kunnen gunnen met zijn familie”[5].
In 2000 schreef ik een kort artikel over de “prachtige, korte roman Alte Meister, zijn meest humane boek”[6]. Een boek waarin de verhouding tussen beeldende kunst en muziek centraal staat, zoals literatuur en muziek in de onderhavige gedichten van Enquist. De hoofdpersonen, zaalwacht Insigler in het Kunsthistorisch Museum in Wenen en muziekfilosoof Reger spiegelen elkaar. Die spiegelingen zitten ook in de overpeinzingen over Francisco Goya (1746-1828) en Beethoven, natuur en kunst. Uiteindelijk blijkt dat Reger in de kunst vlucht om aan het leven te ontkomen. Hij gaat naar de oude meesters kijken (met name Tintoretto’s Portret van een man met witte baard) om verder te kunnen leven na de dood van zijn vrouw. Totdat hij op een gegeven moment ontdekt dat het allemaal leuk en aardig is om dat alleen te doen, maar dat het veel mooier is om dat met anderen samen te ondernemen. Het gaat hem niet om ‘een’ man met een witte baard op een schilderij, maar om een mens in levenden lijve.
Het is niet moeilijk deze conclusie specifiek te verbinden met het gedicht ‘Mozarts uitzicht’ van Enquist: het is mooi te kijken met de ogen van Mozart, maar veel mooier om dat samen met anderen, in dit geval het gezin van het lyrisch ik, te doen. Het doet pijn wanneer een deel daarvan – een echtgenote, een kind – is afgesneden.
[1] Zie: https://www.stedelijk.nl/nl/collectie/306-co-westerik-snijden-aan-gras [2] Enquist, A. (2000). Gedichten 1991-2012, p. 271. Amsterdam: De Arbeiderspers. [3] Anna Enquist, ‘De paardendeken’, in: Tegenwind, p. 115-125. [4] Id., p. 123. [5] Id., p. 125. [6] Swol, E. van (2000). ‘Thomas Bernard: Alte Meister, in: De Rode Leeuw, nr. 120, 20 juni 2000, p. 8-9.
Dit jaar kan in de tijd van Pasen tot Pinksteren in de kerk volgens het Gemeenschappelijk Leesrooster worden gelezen uit de eerste brief van de apostel Petrus. Op Zondag Cantate was 1 Petrus 3: 8-12 aan de beurt in combinatie met de Psalm van de zondag: Ps. 34: 12-23, die Petrus ook citeert.[1]
In beide tekstgedeelten wordt de volgende aanbeveling gedaan:
Bewaar uw tong van het kwaad,
en uw lippen van bedrog te spreken.
Los van het feit dat woorden ook – zoals dichteres Hester van Beers onlangs in een interview (op: Meander, 11 mei 2023) zei – ‘een brug kunnen slaan tussen mensen en zorgen dat ze zich gezien voelen’, komt in veel gedichten ook vaak voor hoezeer je kwaad kunt doen door de verkeerde dingen te zeggen. Je vindt in die gedichten dan ook in de eerste plaats een oproep om het woord te wantrouwen dat dingen kapot maakt (Jacqueline van der Waals), het te zoeken in licht, al ben je zelf nog zo’n woordkunstenaar (Herman Gorter), in de stilte (Babs Gons), of het tenslotte uit te zingen in plaats van uit te spreken (Huub Oosterhuis). Ik ga in deze blog alle vier de varianten na.
Jacqueline van der Waals We beginnen met het gedicht ‘Woorden’ van Jacqueline van der Waals (1868-1922) uit haar bundel Iris (1918). Het gaat over woorden die in staat zijn het wonder kapot te maken. De eerste en de laatste strofe luiden:
Ik wantrouw het woord, een mensch, dat praat, Het weet van alles het hoe en waarom; Daar is op aarde geen heiligdom, Waar niet het woord naar binnen gaat.
En nader niet met een naam, met een woord, De juiste term, de gave zin, Het doode lichaam ligt er in Der dingen, die men heeft vermoord.
Het is een gedicht naar ‘Ich fürchte mich vor der Menschen Wort’ van Rainer Maria Rilke.[2]
Herman Gorter Van der Waals’ tijdgenoot Herman Gorter (1864-1927) staat er in een titelloos gedicht uit: Verzen (1890) anders in. Hij wilde dat hij zijn vrouw iets kon geven dat in het leven troost kan bieden, alleen heeft hij geen dingen maar als dichter wel woorden waarmee hij haar schoonheid kan bezingen:
Zij is als de gouden zonmiddag,
een herfstige laatste biddag
van boomen en het graskruid
tot ’t zonlicht, hoog boven ze uit.
Zij is het zilveren zwevende het teere licht blozende gevende licht, dat hemelhoog is, goudeeuwig als ’t herrefst is.
Wat zij kan, is niet met woorden, maar door haar zijn goud en licht op het gezicht van mensen tevoorschijn toveren. Dat weet ze zelf niet en daarom zou de dichter haar ter verlichting iets willen geven. Het is – denk ik – als oude vrouwen op twee verschillende schilderijen van Rembrandt: een uit 1655 (Lezende oude vrouw, Drumlanrig Castle, Schotland, afb. linksboven) en een uit 1631 (Oude lezende vrouw, Rijksmuseum Amsterdam, afb. rechts). Bij het eerstgenoemde doek van wellicht de profetes Hannah valt het licht op het gezicht van de vrouw, dat straalt als dat van Gorters vrouw. Bij het tweede valt het licht op een boek, waarschijnlijk een bijbel. Zou dat het ‘ding’ zijn waar Gorter naar zocht? Ze is erin verdiept als in een stil gepeins, een stil gebed, het spreken voorbij.
Babs Gons Die stilte, dat gebed komt vele jaren later terug in een gedicht van onze Dichter des Vaderlands, Babs Gons (1971) in: Doe het toch maar (2021).[3] Ze schrijft aan het slot van haar naamloze gedicht over een taal van iedereen, een taal met ruimte voor interpretatie (let op beide woorden: ruimte en interpretatie), een taal van wat mijn hoboleraar Leo van der Lek de mooiste muziek noemde, een taal
van stilte
van gebaren van even iets niet zeggen en even niets zeggen van armen en ogen en afstand en huid en lucht en aarde en botten die meer zeggen dan
een taal als een verzoek een bede een oproep tot medemenselijkheid
een taal die zegt: kom praat vertel zwijg in je eigen woorden
Huub Oosterhuis Vanuit het gedicht van Babs Gons maken we de sprong naar de vierde en laatste mogelijkheid die in haar gedicht inherent al aanwezig is, maar die Huub Oosterhuis (1933-2023) expliciet uitspreekt in een gedicht dat hij schreef na de dood van zijn vriend de theoloog Bert ter Schegget (1927-2001), dat zijn dochter Elfriede ter Schegget onlangs deelde. Wat rest is muziek, van klavecimbel en blokfluit (zijn zoon Heiko is een bekend blokfluitist)[4], is liefde. Is zingen. Tot Hij knikt, een gebaar als bij Babs Gons. Meer niet. Woordloos. Ik citeer er – om auteursrechtelijke redenen – enkele frasen uit:
Van klavecimbel en blokfluit was je,
van broederkus kinderen vrienden geschaard
om je tafel, voorsmaak van toekomst, de Stad.
Zeg dat wij weerbarstig wanhopig hem niet opgeven. Zeg maar
‘zoals ik niet, hoort U mij?’
Zing het, schreeuw, tot hij knikt
dat hij je heeft verstaan
Zo zijn er vier manieren om je tong in bedwang te houden. Iedereen kan leren/kiezen welke het beste bij hem/haar past.
1.
Het thema van de Boekenweek 2023 is ‘Ik ben alles’ (11-19 maart). Hiermee wordt, volgens de website van de CPNB, ‘de pluriformiteit van onze identiteit’ gevierd. We vervullen een veelheid aan rollen: ‘die van ouder en kind, van partner en collega, van leerling en mentor’. Zo ‘is iedereen de optelsom van al die componenten’. Het is ‘een boek dat ons in staat stelt om onszelf en anderen beter te leren kennen’. Of zoals CPNB-directeur Eveline Aendekerk zegt: ‘In tijden van polarisatie kunnen boeken voor verbinding zorgen’.
2.
Het thema is vast niet tot het televisieprogramma La grande librarie (TV5Monde) doorgedrongen, maar de uitzending van woensdag 19 oktober 2022 leek ook ‘Ik ben alles’ als onderwerp te hebben. Er waren vijf auteurs te gast: Delphine Horvilleur (auteur van Il n’y a pas de Ajar), Joann Sfar (La synagogue), Paul Audi (Troublante identité) en Polina Panassenko die sprak over haar debuutroman Tenir sa langue. Gespreksleider was Augustin Trapenaral.
Hij begon met de vraag wat de identiteit van de schrijvers is. Horvilleur – tot wie ik mij hier grotendeels beperk – vond het maar een gênante en pijnlijke vraag. ‘Je bent nooit enkel iets. Je bent niet vastgespijkerd’ als ouder, rabbijn. Ze had veel gehad aan de schrijver Romain Gary (1914-1980), die onder meer publiceerde onder het pseudoniem Emile Ajar. ‘Ik blijf een kind van zijn boeken’, zei Horvilleur. Ze vormen pijlers van veerkracht. Ze memoreerde dat de naam Ajar voor haar een link had met Ahar uit de Talmoed. Gary is voor haar als een dibboek, een ziel van een dode die haar in het leven begeleidt.
Een ander antwoord gaf Joann Sfar, die niet wilde wegzinken in particularisme. Dat heeft volgens hem iets wanhopigs. De ellende hiervan begon volgens hem met het gebruik van het woord ‘respect’. Horvilleur viel hem bij en zei dat een enkelvoudige identiteit het begin van fanatisme is.
3.
Het woord ‘respect’ voerde mij naar een column van Theodor Holman in Het Parool, ook op 19 oktober 2022: ‘Iedereen eist respect’.
Hij gaat in op talkshows en uitlatingen waarin dit woord uitentreuren wordt gebezigd. Van Poetin tot Baudet. En besluit met een zogenaamd citaat van Poetin: ‘Thierry Baudet is de grootste vriend van het Kremlin. Zijn mening verdient RESPECT. Ik geef hem straks het verzameld werk van onze filosoof Doegin, die zich liet inspireren door de nazifilosoof Heidegger van wie de term Uil van Minerva is, getiteld Hyperboreale theorie en eveneens een liefhebber is van complottheorieën. Een nazi voor wie ik ook groot RESPECT heb’.
Een woord dat we misschien ook maar eens moeten afstoffen. Daar kwam het op neer.
P.S.
Overigens is in Nederlandse vertaling onlangs bij De Arbeiderspers nog een ander boek van Horvilleur uitgekomen: Leven met onze doden.Een essay over troost. Ze vertelde erover in de op een na laatste uitzending van Jacobine op 2 (23 oktober 2022). Een van de doden die zij heeft begraven, is een slachtoffer van Charlie Hebdo: Elsa Cayat. Een vrouw met veel kanten, waarmee de cirkel rond is en we de Boekenweek in kunnen gaan. (Overigens overweegt diezelfde CPNB het Boekenweekessay niet langer ‘essay’ te noemen: die term zou jongeren afschrikken. Nee toch …).
In de schitterende film Living, met een glansrol van Bill Nighy als Mr. Williams, komt af en toe het Schotse volksliedje voorbij: The Rowan Tree, een lijsterbes die volgens de mythe een beschermende werking heeft. Het wordt gezongen door Lisa Knapp. In de andere filmmuziek van deze film, van Emilie Levienaise-Farrouch klinkt een reminiscentie door aan het bekende ballad Greensleeves. Mooi bij elkaar gezocht.
Als je op gaat letten, zie je in de filmbeelden tal van bomen voorbij komen. Een kale boom, een boom vol in blad, bomen onder de sneeuw in de winter. Mr. Williams kijkt ernaar, en ook verliefde paartjes doen het hem na. Het zijn evenzeer mooie, symbolisch geladen beelden, want Mr. Williams is ernstig ziek en zijn leven verglijdt als de seizoenen, tot in de winter ervan.
Het zijn beelden die mij terugvoeren in de tijd én in het hier-en-nu doet verkeren. In de eerste plaats denk ik aan een schitterende boom zoals die op papier werd gezet door Karena van Zanten: Wat ons rest. Ik zag hem tijdens een expositie in de Openbare Bibliotheek De Banne in Amsterdam.
Ik had even tevoren van een dermatoloog in het ziekenhuis gehoord dat ik een carcinoom had (‘een kankertje’, zei de specialist). Hij besloot het dezelfde ochtend nog weg te halen, en ik had wat tijd voor het zover was. Niet al teveel, zodat ik besloot de tijd die restte door te brengen in de Openbare Bibliotheek, waar die prachtige afbeelding hing. Ik voelde troost en kracht door ernaar te kijken.
In de tweede plaats ga ik zoveel jaren later op dit moment regelmatig met een vriendin mee naar het Antoni van Leeuwenhoek. In het bezoekersrestaurant van dit ziekenhuis, op de begane grond, hangt ook een kunstwerk van een boom. Of liever: er hangt een tak, glazuur op tegels, van Rem Posthuma. Die tak drukt voor mij een ander aspect uit dan de robuuste boom van Karena van Zanten: de tak is zowel monumentaal door de afmetingen ervan als fragiel door zijn uitstraling, maar ik hoop dat bezoekers van het restaurant er evenveel troost aan kunnen ontlenen als ik destijds aan het werk van Karena van Zanten. Of bescherming, als bij The Rowan Tree.
Het troostboek / Matt Haig ; vertaald uit het Engels door Monique ter Berg. – Amsterdam : Lebowski, 2021. – 272 pagina’s ; 21 cm. – Vertaling van: The comfort book. – Canongate Books, Ltd., 2021. ISBN 978-90-488-6192-7
Deze verzameling gedachten, meditaties, herinneringen, citaten en lijstjes schreef Haig in de tijd dat hij door een diep dal ging. Om zichzelf, en nu anderen, hoop te bieden en te troosten. Over die periode van depressie schreef hij in zijn boek Redenen om te blijven leven (2015). De meeste korte tot zeer korte hoofdstukken, van aforismen tot
iets dieper gaande teksten over zijn voorbeelden, zoals de Stoïcijnen, kan de lezer tot zich nemen in een willekeurige volgorde. De structuur wordt gevormd door vier onderdelen, maar inhoudelijk loopt alles door elkaar. Rommelig zoals het leven soms kan zijn. Die lijstjes zijn leuk, maar – met uitzondering van ‘Troostfilms’ – zonder context nietszeggend. Als de lezer meer achtergrond bij soortgelijke keuzes uit de literatuur, kunst en muziek wil hebben, dan zal Troost : als licht in donkere tijden (2021) van Michael Ignatieff wellicht een betere keus zijn.
Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.
Opgedragen aan ds. Kees Zwart, die op 8 mei a.s. als interim-predikant afscheid neemt in Amsterdam-Noord en mij met zijn hieronder genoemde preek tot dóórdenken aanzette.
In Filosofie Magazine van maart 2022 stond een artikel dat de moeite waard is, geschreven door Fleur Jurgens (1972), filosofe, schrijfster en journaliste. ‘Filosoferen in tijden van lijden’ luidt de kop. Het raakte me. Waarom heb ik in drie opeenvolgende blogs uitgelegd. In de eerste ging ik in op het artikel, in de tweede kwam ik zelf aan het woord als ervaringsdeskundige en in deze derde ga ik tenslotte in op de troost die filosofie, theologie en literatuur kunnen bieden.
Vier vormen van troost
We zagen in de eerste van deze drie blogs, dat Lammert Kamphuis in het interview met Fleur Jurgens vier vormen van troost noemt die de filosofie kan bieden:
Het lezen van filosofische teksten
Relativering
Aanvaarden van het lot
Verlichting vinden in het uitzicht op betere tijden
Het hoeven echter niet perse filosofische teksten te zijn. Met, wederom Virginia Woolf, denk ik ook aan gedichten. Daarop kun je blijven kauwen, ze sturen je gedachten, uit je pijnlijke lichaam weg, richting je hoofd.
Bijbelteksten in de lijdenstijd
Zo kun je ook groeien aan Bijbelteksten en de uitleg daarvan. Dat overkwam mij in de lijdenstijd, toen tijdens een kerkdienst werd gelezen uit Jacobus (Jac. 1: 19-27) en Johannes (Joh. 15: 1-8). In het eerste gedeelte staat de spiegel voor Tenach, in het tweede is dat de wijnstok, de ware wijnstok. De landsman (God) snoeit de ranken, opdat zij meer vrucht dragen (vs. 3). Opdat de Tenach tot zijn recht komt, recht wordt gedaan.
Dat is de gebruikelijke uitleg, maar in de preek van ds. Zwart die ik hoorde, klonk ook iets anders door waarin die twee teksten met elkaar werden verbonden. Een voorzichtige vraag die ik de dag erna ook las in het nieuwste boek van (inderdaad een filosoof) Jos Kessels: Het raadsel van de speelman (ISVW Uitgevers, 2021). In het hoofdstuk ‘Snoeien’. Concreet vraagt de ik-figuur zich af, of ‘je ook jezelf in vorm kunt snoeien’ (p. 106). De tuinman in dit hoofdstuk vindt het ingewikkeld, de predikant vond het ook, maar toch werd de vraag als gezegd voorzichtig gesteld.
De waarde van woede
Alle verdorde takken op een hoop gooien en verbranden en dan de ranken laten groeien aan de wijnstok. Het is even slikken, maar biedt het uiteindelijk ook niet iets van troost? Een opdracht om aan jezelf te werken. Zo hoorde en las ik het. Is het de loutering waar Wim Dubbink het over had? Op z’n minst verlichting in de hoop, het uitzicht op betere tijden.
Snoeien uit woede en die als een energie ten goede aanwenden, denk ik. Want woede is, met de woorden van Nico Koning uit wiens nieuwe boek De waarde van woede. Over opstandigheid en rechtvaardigheid (uitg. Damon, 2022) ik in de vorige blog al citeerde, ‘veranderwoede’ en staat in een ‘waardevolle traditie’ (p. 11).
Aanvaarden van het lot (punt 3 van Kamphuis) is niet het je ergens passief bij neerleggen, maar juist hard werken zei een andere predikant eens. En ook hij verwees naar een gedicht. Van Jacqueline van der Waals in dit geval (zie foto rechts). Een ander dan onderstaand gedicht, maar toch. Van der Waals was een vrouw die leed, en uiteindelijk overleed, aan een maagzweer. Zij schreef dit gedicht over snoeien:
De herdersfluit
Eens ging ik langs het lage riet,
Dat ruischen kan en anders niet,
Toen, langs mijn pad, een herder kwam,
Die één van deze halmen nam,
En dien besnoeide en besneed,
En maakte tot zijn dienst gereed.
Door dit gekorven rietje, dat
Als dood hij in zijn handen had,
Dien stemmeloozen stengel zond
Hij straks den adem van zijn mond,
En, als hij blies, zoo zong het riet,
En, als hij zweeg, verstomde ’t lied:
De zoete, pas ontwaakte stem
Bestond en leefde slechts door hem.
Zoo gaf ik gaarne wensch en wil
In ’s Heeren hand en hield mij stil.
Zoo dan, als door een rieten fluit,
Bij zwijgend eigen stemgeluid,
Gods adem door mij henen blies,
Hoe groote winst bij kleen verlies!
In Filosofie Magazine van maart 2022 stond een artikel dat de moeite waard is, geschreven door Fleur Jurgens (1972), filosofe, schrijfster en journaliste. ‘Filosoferen in tijden van lijden’ luidt de kop. Het raakte mij. Waarom zal ik in drie opeenvolgende blogs uitleggen. In deze eerste ga ik in op het artikel zelf, in de tweede kom ik aan het woord als ervaringsdeskundige en in de derde en laatste ga ik in op de troost van filosofie, theologie en literatuur.
Definitie van lijden ‘Het kenmerk van lijden [is] nu juist dat het niet valt op te lossen’, zegt Wim Dubbink, bedrijfsethicus en voorzitter van de vakgroep filosofie aan de Tilburg University in het artikel. En hij definieert om te beginnen wat hij onder ‘lijden’ verstaat: ‘Een ervaring van machteloosheid en onrechtvaardigheid (…). Het komt bovenop pijn en het verdriet, als een extra aandoening’.
De vragen die vervolgens worden gesteld, komen in het vaarwater van de theologie: ‘Wat is de betekenis van mijn lijden?’, ‘Wat is rechtvaardigheid?’ Al benoemt Dubbink het bij uitstek als filosofische vragen. De volgende filosoof die Jurgens interviewt, Lammert Kamphuis, ziet het zelfs als filosofie van de straat, of misschien eerder: van de agora, want hij heeft veel op met de Stoïcijnse insteek: ‘Richt je op die dingen waar je controle over hebt en je zult met gemoedsrust en vrij door het leven gaan’. De definitie van lijden is daarmee naar mijn idee toch weer een beetje uit het zicht verdwenen en wel erg gemakkelijk opgelost.
Waarbij de filosofie kan helpen Kamphuis stelt vervolgens, dat ‘waarbij de filosofie (…) kan helpen, is dat we onszelf in het lijden ook nog eens onnodig kwellen door straffende oordelen óver ons lijden’. Ik ben het met deze overigens eerder theologische insteek met hem eens, al neemt hij het in een volgende stellingname weer wat terug. Dat is op het moment dat hij het heeft over de Oostenrijkse neuroloog en psychiater Viktor Frankl, die in zijn De zin van het bestaan schreef dat hij ‘door betekenis aan zijn lijden te geven (…) de mens zijn vrijheid kan demonstreren’.
Kamphuis biedt in zijn Filosofie voor een weergaloos leven vier vormen van troost die de filosofie kan bieden:
Het lezen van filosofische teksten, bijvoorbeeld van Schopenhauer
Relativering, zoals de Stoïcijn Epictetus deed (Vrij en onkwetsbaar)
Aanvaarden van het lot, zoals Boëthius deed (De vertroosting van de filosofie)
Verwachting vinden in het uitzicht op betere tijden
Lijden niet reduceren Dubbink heeft met zulke posities moeite, blijkt uit het vervolg. Je moet het lijden serieus nemen en niet reduceren tot ‘pijn en verdriet’. Lijden is kwellend en onbegrijpelijk. Ook de Stoïcijnen kan hij niet volgen, want zij ontkennen elke vorm van emotie. Het best te begrijpen vindt hij nog de visie van Frankl. Alleen hij heeft eigenlijk recht van spreken, gezien zijn ervaringen in vier concentratiekampen. Met een kanttekening: lijden kun je niet instrumenteel maken, begrijpen. Waaruit Dubbink met Ricoeur de conclusie trekt, dat ‘het lijden dus misschien gewoon iets is wat gebeurt en stomweg niet te begrijpen is!’ Hoe weinig bevredigend dit ook is.
Doordenkend komt hij dan uiteindelijk uit bij de filosoof Helmuth Plessner, de eerste filosoof die het lichaam centraal stelde, volgens de auteur van dit artikel, hoewel ik toch ook meteen aan zijn tijdgenoot Merleau-Ponty moet denken. Dubbink zegt: ‘Plessner heeft een interessante visie ontwikkeld op lachen en huilen. Op het moment dat mensen in huilen uitbarsten, capituleert hun denken en is het lichaam aan zet. Dat sluit mooi aan bij wat lijden is. Het is een geestelijk gevoel, dat een ander kenvermogen aanspreekt op het niveau van het lichaam. Met die gedachtegang is te ontsnappen aan de vraag naar betekenis of zin, zonder het lijden meteen helemaal onbegrijpelijk te maken.’
Een filosofie van de troost Tenslotte komt Dubbink uit bij zijn collega Donald Loose, die ‘in dit verband spreekt van “een filosofie van de troost”. Doordat het lichaam antwoordt in al zijn beperktheid, huilt en om troost vraagt, zal het denken moeten accepteren dat het is uitgespeeld. Die loutering door en van het lichaam biedt ruimte voor een nieuw begin.’ Hij komt dan weer terug op de Plessner van ná de oorlog, die zich ten doel stelde een boek te voltooien.
Daarmee raakt het abstracte denken over lijden aan het concrete leven van mensen die lijden ondergingen of ondergaan. Tot die laatste groep behoor ik, die – om het in proportie te zien – pijn lijdt, om het zo te omschrijven. Soms erg, soms niet of nauwelijks, maar altijd op de loer liggend. Tot op zekere hoogte een praktijkgeval van een ervaringsdeskundige dus.
Kan ik me in die verschillende stellingnamen vinden? That’s the question. Voor deel 2.
Op 19 januari 2022 toonde NPO2 in Close up een documentaire van Barak Heymanns over de Israëlische kunstenaar Dani Karavan (1930-2021). Het begon ermee, dat hij, staande bij het Negev Monument in Be’er Sheva (zie foto links) luisterde naar de wind die door de pijp speede. Zoals de wind door het monument voor de Vrouwen van Ravensbrück op het Amsterdamse Museumplein speelt. Beide monumenten doen mij denken aan de schoorsteen van de verbrandingsovens van de concentratiekampen en benemen je de adem.
We gaan verder de documentaire in. Naar Axe Majeur in het Franse Pointoise: twaalf zuilen staan op een verhoging, waar je als was het een Griekse tempel naar toe klimt. De twaalf stammen van Israël? Verder, naar de Weg van de vrede in Nitzana in de Negev woestijn. Van 1 naar 12 en uiteindelijk naar honderd zuilen van zandsteen. In elk van de zuilen is in een andere taal het woord ‘vrede’ aangebracht.
De werken die Karavan voor de openbare ruimte ontwierp – straks volgt nog een voorbeeld, zonder zuilen maar omringd door bomen –, hebben vaak een verband met de Tweede Wereldoorlog. Dat is ook zonder meer de eerste, indringende associatie die ik bij het Negev Monument had. En ik zal niet de enige zijn, die het zo ervaart. Bij het tweede en derde monument gingen de associaties eerder uit naar zuilengalerijen van Griekse tempels.
Toch zou je er ook nog een derde betekenislaag in kunnen ontdekken. Op dat spoor kwam ik toen ik een mooie maar niet volledige alinea las in het boek Troost. Als licht in donkere tijden van Michael Ignatieff (Uitgeverij Cossee, 2022):
‘Psalmen lezen is als wandelen tussen ruïnes, langs een afgebroken zuil, over een hardsteen met uithollingen van voetstappen erop. (…) Dan voelen we dat we met de metselaars, met de psalmisten, behoren tot een keten (…) die altijd geloof, samen met schoonheid heeft behouden’ (p. 32).
Niet volledig – want Karavan toont ons wel zuilen, maar ze zijn niet afgebroken. Het joodse geloof leeft. Met de psalmen, zeker. Die zuilen dan ook staan voor erfgoed dat levend is en wordt gehouden. Met het oog op een betere wereld, op de weg van de vrede. Nog steeds, gezien Poetin die vrede en democratie in een soevereine staat met voeten treedt.
Opeens snap ik ook de obsessieve manier waarop Karavan, tot de dood hem inhaalde, streed voor het behoud van zijn werk; het mogen geen ruïnes worden. Hij is vol onbegrip voor mensen die het niet snappen. Gelukkig zijn er actiegroepen die protesteren tegen de teloorgang van zijn monumenten. Juist bij het monument in Berlijn voor de in de Tweede Wereldoorlog vermoordde Sinti en Roma (zie foto rechtsboven). Deutsche Bahn wil onder dat monument een spoorlijn aanleggen en daarvoor de bomen om het monument kappen. Een gotspe. Dat is het.
De stuntelende mens : een klein onderzoek naar wat we zijn / Greet Van Thienen. – Kalmthout : Pelckmans, [2021]. – 178 pagina’s ; 20 cm. – Omslag vermeldt: Naar de podcast Kant, en klaar!. ISBN 978-94-631-0516-3
‘Wat is de mens?’ is volgens Immanuel Kant – en veel andere wijsgeren – dé centrale vraag van de filosofie. De Vlaamse radio- en podcastmaakster Greet Van Thienen trekt de vraag door naar deze tijd, met ons besef van onzekerheid door Covid-19, de verant-woordelijkheid die we hebben, inlevingsvermogen in een ander, verbeeldingskracht enzovoort. De auteur gaat te rade bij haar omgeving, in de literatuur (onder meer bij Flaubert), de psychiatrie en mensen die ze interviewde voor haat podcast Kant, en klaar! Het leverde achttien los van elkaar staande stukken op voor een breed publiek naar het verschijnsel ‘mens’. De titel van het boek ligt in het verlengde van wat de forensisch antropoloog Sue Black eens over de mens schreef en wat volgens Van Thienen troostend is: wij zijn deels gedetermineerd, maar hebben ook de vrijheid om keuzes te maken. De mens is met andere woorden méér dan de stuntelaar die de titel doet vermoeden.
Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.
Voor elke dag een filosofische vraag / samengesteld en ingeleid door Stine Jensen. – Alkmaar : Pepper Books, [2022]. – 368 ongenummerde pagina’s ; 19 cm ISBN 978-90-206-0818-2
