Roaring nineties ; of hoe de filosofie mijn leven heeft veranderd / Jannah Loontjens. – Amsterdam : Ambo Anthos, 2016. – 192 pagina’s ; 17 cm ISBN 9789026327872
Schrijfster en filosofe Jannah Loontjens (1974) neemt een jaar aan de New School for Social Research in New York tot uitgangspunt om zichzelf en de tijd voor 9/11 aan een onderzoek te onderwerpen. Ze volgt onder meer colleges bij Jacques Derrida en het valt haar op dat hij daarin niets tot recente gebeurtenissen herleidt en tegelijk een open blik heeft voor andere inzichten dan de zijne. De auteur probeert een nieuwe identiteit uit, zoals ze dat al eerder als kind in een krakerspand in Den Haag deed. Ze is vertrouwd met Heideggers beeldspraak over bos en bron, omdat ze in de bossen van Zweden heeft gewoond, en studeert op hem af. Na het verschijnen van diens ‘Schwarze Hefte’ kan ze zijn werk echter niet meer onbevangen lezen. Deze en andere filosofen komen in verschillende hoofdstukken voor, wat het boek enerzijds iets caleidoscopisch geeft en anderzijds de verschillende invloed van deze filosofen benadrukt. Zonder dat helemaal duidelijk wordt hoe de filosofen uiteindelijk haar leven en kijk daarop veranderden. Een boek dat als autobiografie meer te zeggen heeft dan door de filosofische inzichten.
Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.
Het jaar van Vivaldi : hemel en aarde in onze seizoenen / Henk Vreekamp. – [Utrecht] : Uitgeverij Kok, [2016]. – 224 pagina’s ; 4 ongenummerde pagina’s platen : illustraties ; 22 cm. – Met literatuuropgave. ISBN 978-90-435-2587-9
In 1991 verscheen Gedachten over gedenken van Henk Vreekamp (1943-2016) met ondertitels als ‘kerst-‘, ‘paas-‘ en ‘pinksterkring’. Dit boek is een geheel herziene versie daarvan. De ‘kringen’ uit 1991 zijn nu opgenomen in de seizoenen. Vreekamp omschreef zichzelf als een ‘door joodse vragen uitgedaagde heiden-christelijke theoloog.’ Hij publiceerde op deze driesprong de trilogie Zwijgen bij volle maan, De tovenaar en de dominee en Als Freya zich laat zien. Het is jammer dat we niet meer in gesprek met hem kunnen gaan over dit postuum verschenen boek. Bijvoorbeeld over zijn haast Hegeliaanse Vivaldi-opvatting: een afwisseling van harmonie, oppositie en integratie. Dit boek leent zich goed voor lees- en/of luisterkringen. Hoewel voor december 2015 aangekondigd, is de uitgave na het plotselinge overlijden van de auteur versneld verschenen, al is dat een beetje ten koste van een zorgvuldige redactie gegaan. Een mooie toevoeging vormen de sonnetten waarop Vivaldi zijn De vier jaargetijden baseerde en kleurafbeeldingen van schilderijen van de seizoenen van Poussin, Crane en Mucha.
Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.
Henk Vreekamp vervolgt zijn verhaal in Het jaar van Vivaldi met Noachs duif, de lentevogel die hij met Vivaldi hoort koeren, een Lied ohne Worte, zoals op Witte Donderdag in de Zendingskerk van Ermelo enkele melodieën van het Tafelgebed werden geneuried, als was het een joodse nigun. Of zoals het RIAS Kammerchor op een recente cd-opname van de Penitential Psalms (Boetepsalmen) van Alfred Schnittke het slot neuriet: bocca chiusa, met gesloten mond.
Ik moest niet alleen aan Vivaldi en Schnittke denken, maar ook aan de Vuurvogel van de vloed van – alweer – Igor Stravinsky, die mij met Vivaldi vergezelde deze Paastijd (zie afb.: Vuurvogel van Chagall). Samen met het posthuum verschenen boek van Henk Vreekamp, nog gevolgd door zijn laatste preek De glans van de hemel die hij uitsprak op 28 februari van dit jaar in de Adventkerk van Amersfoort (uitg. Boekencentrum). Zijn nagedachtenis zij tot zegen.
Henk Vreekamp heeft, proef ik uit zijn boek Het jaar van Vivaldi, een voorliefde voor de lente, de droomtijd van een herder in de polder Arkemheen bij Nijkerk, met het witte kerktorentje dat hij beschrijft (zie afb. links).
Ik bezoek de tentoonstelling van Chris ten Bruggen Kate (1920-2003) in het Noord-Veluws Museum in Nunspeet. Hij heeft een voorkeur voor het verstilde, besneeuwde Veluwse landschap (zie afb. rechts). Het past bij Stille Zaterdag, deze verstilde kunst. En ook weer niet. Omdat Ten Bruggen Kate met de sneeuw alles wat minder mooi is in de winterse natuur, dood en verval, toe wil dekken.
Wat frappant is, is dat Vreekamp in de week als gang door de tijd een weg ziet die ‘dwars door de cirkel van de jaargetijden wordt aangelegd.’ In Genesis 1 leest hij hoe de seizoenen ooit zijn begonnen. En de gemeente van de Zendingskerk in Ermelo las het met hem, op Stille Zaterdag. Bij elke dag werd één van de kaarsen van de joodse zevenarmige kandelaar aangestoken. Het licht vulde de nagenoeg donkere kerk. Ik hoorde het verhaal anders en zong tot slot mee:
O goede engel bij het graf,
de lente lost de winter af,
bewaak het jonge groen en wijs
de ingang van het paradijs. (Lied 628:7)
Het is Goede Vrijdag. De kerk heeft enerzijds geprobeerd aardse, oer heidense gebruiken te verdringen. ‘Dat lukte voor de helft’, aldus Henk Vreekamp in zijn boek Het jaar van Vivaldi. De kerk heeft geprobeerd joodse wortels in zich op te nemen. Helaas moeten we constateren dat dit vaak nog niet voor de helft lukt. Ook de secularisatie is ver in de maatschappij doorgedrongen, zegt ds. Rainer Wahl van de Zendingskerk in Ermelo met het oog op een radioprogramma van de KRO die ochtend. Hierin ging het om JC (lees: Johan Cruijff). Toen de presentatrice vroeg of ze het met de twee gasten op Goede Vrijdag ook nog over die andere JC konden hebben, aarzelden ze.
Vreekamp heeft het niet over secularisatie, maar verbaast zich over het feit dat de priester die Vivaldi (zie afb. links) ook was, de jaargetijden louter vanuit de natuur toonzette. Geen kerkelijke melodieën werden ingebracht. Of – denk ik dan – zou dat niet hebben gemogen van de rooms-katholieke kerk? Zoals Joh. Seb. Bach (zie afb. rechts), de componist die Vreekamp ook enkele keren noemt, het slechts schoorvoetend wel deed. Bijvoorbeeld in één van zijn Vioolconcerten, dat lijkt te beginnen als het koraal Wachet auf, ruft uns die Stimme. Want in de protestantse kerk was het in die tijd ook not done.
Het postuum verschenen boek Het jaar van Vivaldi. Hemel en aarde in onze seizoenen (zie afb. links) van Henk Vreekamp spoort mij aan Vivaldi’s Le quattro stagioni weer eens te beluisteren. En ook, al komt het stuk zelf niet in het boek voor, Stravinsky’s Le sacre du printemps. Eén van de vier jaargetijden, zoals de pizza Quattro Stagioni volgens de auteur, als het goed is, een zomerstuk en een winterdeel kent.
Telkens beluister ik een deel. Van Vivaldi en van Stravinsky, dat in de geest wel degelijk in het boek aanwezig is. En ik lees wat Vreekamp schrijft. Over het luisteren naar muziek, dat volgens een boek van Diane Ackerman dat hij citeert, ‘waarschijnlijk is ontstaan als religieuze ceremonie.’ Een ceremonie die vast heidense oer trekken had, zoals veel van de religieuze feesten, joodse en christelijke. Zoals de Sacre een heidense lenteviering is, die werd gekerstend tot wat Vreekamp in zijn boek Gedachten over gedenken (1991) de ‘paaskring’ noemt. De tijd waarin ik een serie van vier blogs schrijf, waarvan dit de eerste is.
Witte Donderdag – Zendingskerk in Ermelo In Lucas 22 wordt een andere spanning beschreven, die tussen het verraad en de maaltijd onder elkaar. Méér dan een gewone maaltijd; de laatste Pésach-maaltijd die Jezus met zijn discipelen hield. Een spanning als yin en yang is het niet, aldus ds. Rainer Wahl, maar één die wordt opgeheven in het Rijk dat geen verraad meer kent, waarin geen honger meer heerst. Beide werelden zijn dan, om Vreekamp aan te halen, over elkaar geschoven. ‘De viering wacht nog een vervulling.’
Op de begraafplaats achter de Zendingskerk (zie afb. rechts) liggen mijn ouders begraven. Mijn moeder overleed in 1986, op 17 september. De dag die Vreekamp beschrijft als het Sint-Lambertusfeest, het begin van de herfst. Al voerde de kerk een ander herfstfeest als gedenkdag in, op 29 september: het feest van aartsengel Michaël. Michaël begeleid ook de zielen van overlevenden naar het hiernamaals. Vooraleerst het idee van ‘het leven op aarde onder Gods hemel zoals het bedoeld is’, schrijft Vreekamp. En hij zingt met de dichter van Lied 217 uit het Liedboek 2013 (het had ook Shakespeare kunnen zijn): ‘Verkeer de vloek in zegen’ (‘God’s benison is with those / that make good of bad / and friends of foes’).
Je worden teruggeworpen op een dragende grond van het bestaan. Op een God die met ons is in nood en dood. Op de Mensenzoon die we aantreffen op Golgotha. En met hartstocht en diep verlangen zien we uit naar het Paasfeest.
Ds. Arjan Plaisier, scriba van de generale synode
Al deze elementen troffen de toehoorders van Bachs Matthäus Passion in het Amsterdamse Concertgebouw gisteren aan. Een uitvoering door The Monteverdi Choir en de English Baroque Soloists, met als (gast?) cellist Richte van der Meer o.l.v. John Eliot Gardiner. Een uitvoering die werd opgedragen aan de slachtoffers in Brussel en hun nabestaanden.
Het begon – dat was even schrikken – met een ongelijke inzet, wat scherp klinkende violen, maar de klank werd steeds warmer. Iets waar op een gegeven moment niet een jongenskoor maar het Nationaal Jeugdkoor, ingestudeerd door Wilma ten Wolde, aan bijdroeg. Steeds luider klonk de roep: ‘Kommt ihr Töchter, helft mir Klagen, helft mir Klagen.’ Om de Mensenzoon op Golgotha, om het leed in de wereld.
Uit de koralen in met name het eerste deel klonk de visie van het geloof zoals Plaisier het noemt: een dragende grond van het bestaan. Een geloofszekerheid die je terug wierp in de tijd waarin Bach zijn Passion schreef en die je misschien nu niet meer zo mee kan maken. En waar de God die met ons mee lijdt een beetje voor in de plaats is gekomen. Beide kon je gisteravond beleven.
Heen en weer pendelde het met een diep verlangen, zoals in de sopraanaria ‘Ich will dir mein Herze schenken’, waarin de prachtige oboe d’amores uit het eerste orkest hun dan weer omhoog gaande beweging en dan weer dalende beweging extra leken aan te zetten. Een detail om nooit te vergeten.
Wat een sopraan trouwens, Hannah Morrison, die regelmatig met John Eliot Gardiner werkt en onlangs ook met Masaaki Suzuki. Ook haar duet ‘So ist mein Jesus nun gefangen’ met een alt uit het koor, Clare Wilkinson, klonk als een klok.
En dan heb ik er slechts twee namen uitgelicht, maar eigenlijk waren alle stemmen van topniveau. Van de evangelist (Mark Padmore) en de Christuspartij (Stephan Loges) tot de kleine partijen, die uit het koor naar voren kwamen.
Opvallend was de schaarse continuo-bezetting met als basis slechts twee uit de kluiten gewassen kistorgels en – opvallend, haast ouderwets – een klavecimbel in het tweede orkest. Zoals ook sommige koralen mij weer een stapje terug wierpen in de tijd: zacht–zachter–zachtst (één keer zelfs een eerste zin onbegeleid, zoals ik met van Colin Davis kan herinneren) of – het andere uiterste – hard-harder-hardst.Het kan allemaal weer. Maar niet alles wat kan …
Een ander hoogtepunt was ongetwijfeld de altaria ‘Erbarme dich.’ Op goede gronden kun je menen, dat ‘Aus Liebe’ het centrale punt is van de MatthäusPassion, ook qua opbouw. Maar gisteren was dat gevoelsmatig ‘Erbarme dich.’ Met een vioolsoliste uit het eerste orkest die zich met het gezicht naar de zaal wendde, en haar partij – zoals ook de andere obligate orkestpartijen, de zangsolisten en het koor – uit het hoofd speelde. Zo het hart van het publiek in. Het leek alsof de zaal in een vacuüm verkeerde en iedereen met zijn/haar gedachten bij de nood en dood in onze wereld was.
Juist nu. Nu het koor en orkest vanavond geen uitvoering kunnen geven in Brussel. Juist nu een Matthäus Passion waar een schaduw overheen viel. Als op een ets van de Kruisiging door Rembrandt in het Teylers’ Museum in Haarlem (zie afb.).
Gisteren woonde ik een dankdienst bij voor het leven van een achternicht die op 98-jarige leeftijd is overleden. En als zo vaak werd ik heen-en-weer geslingerd in het weten: ja, daarom ga ik (nog, als je het rapport God in Nederland mag geloven) naar de kerk. En een: wáárom ga ik nog naar de kerk als er zulke taal wordt gebezigd?
Ja, daarom! De dochter van de overledene vertelde mij na afloop dat ze via de overdenking de bijeen gekomen familie, vrienden en bekenden wat mee had willen geven. En dat is haar gelukt. Haar moeder had – net als mijn moeder – tot vlak voor haar dood telkens om water gevraagd. Op een gegeven moment (zij vatte dit letterlijk op) tot haar doordrong, dat haar moeder eigenlijk en misschien wel meer vroeg om Bijbels water.
Op dat inzicht waren enkele liederen in de dienst uitgezocht: De Heer is mijn Herder en: U kennen, uit en tot u leven:
Gij zijt het water ons ten leven;
de bronnen van de eeuwigheid
zijn ons ter lafenis gegeven,
zijn doorgebroken in de tijd.
O Gij die als een bron ontspringt
in elk die tot U komt en drinkt.
Nee, waarom? Dergelijke mooie gedachten moesten het in de overdenking van een rooms-katholieke pastor die de overledene had gekend als bewoonster van het huis waar zij geestelijk verzorgster is, opnemen tegen ideeën die ze blijkbaar kwijt moest, al hebben ze voor zover ik weet niets te maken met het gedachtegoed van mijn achternicht.
De pastor bracht de vluchtelingencrisis ter sprake. Deze werd in verband gebracht met het ‘Eigen volk eerst’, wat in één adem (een slechte adem, zou ik zeggen) werd doorgetrokken naar “de” Israëliërs en “de” Palestijnen. En ja, Jezus had dit natuurlijk doorbroken. De jood Jezus, was Hij eerder genoemd. Een fijne nuance nietwaar.
Als je op internet gaat zoeken, vind je het verband met ‘Eigen volk eerst’ vaker. Op antizionistische en antisemitische sites wel te verstaan. Dat dergelijke ideeën nog steeds, en door het conflict in het Midden-Oosten steeds sterker de kerk in sijpelen, zou tot een weerwoord moeten oproepen. Ik heb dat gisteren niet gedaan, want de gelegenheid vroeg daar niet om.
Maar het slotlied, Wat de toekomst brenge mogen, heb ik daardoor wel met een gemengd gevoel meegezongen.
In het kader van de Boekenweek vroeg de redactie van NRC Handelsblad enkele bekende Nederlanders naar hun geliefde Duitse literatuur. Tinkebell kwam in de Boekenbijlage (11 maart 2016) met een verrassende keuze: Donderslagen op muziek van Georg Christoph Lichtenberg (zie afb.). Ze schrijft dat ze verder had kunnen zoeken, maar ‘Hét Duitsland bestaat niet en je gaat dat zeker niet begrijpen door het lezen van één boek.’ In het kader van Tinkebelss keuze plaats ik hier, met toestemming, een column die eerder verscheen in Wervelingen (zomer 2005).
Sommige biografische notities maken er melding van, andere niet. Maar de karikatuur van waarschijnlijk Joh. Fr. Blumenbach op het omslag van de Reclam-uitgave Lichtenberg-ABC door Frank Schäfer laat niets aan duidelijkheid te wensen over: de fysicus en filosoof Georg Chr. Lichtenberg (1742-1799) had een afwijking aan de wervelkolom en was dien ten gevolge gekromd.
In de Moderne Encyclopedie van de Wereldliteratuur heet het: ‘Was misvormd en heeft misschien juist daarom zo scherp de wereld geobserveerd.’ En in de Grote Winkler Prins: ‘Hij was een bultenaar, de geestigste en scherpzinnigste satiricus uit het laatste kwart van de 18de eeuw.’
Lichtenberg zou dit verband zelf nooit zo hebben gelegd, gegeven zijn kritiek op de fysiognomiek, de gelaatkunde van Joh. Caspar Lavater (1741-1801). Iemand is er eens mee begonnen Lichtenberg en zijn werk zó te omschrijven, en sindsdien brouwen de encyclopedieën elkaar op dit punt na. Overigens: wel bij Lichtenberg, maar bijvoorbeeld niet bij Moses Mendelssohn (1729-1786), óók een Verlichtingsfilosoof met óók een kromme rug. Maar dat laatste vermeldt de Grote Winkler Prins niet, en waarom zou zij ook als het verder geen weerslag op zijn denken (b)lijkt te hebben gehad.
De weergave in bovengenoemde encyclopedieën balanceert op wat de dichter Ed Hoornik in zijn beroemde gedicht Hebben en zijn heeft omschreven; een gedicht dat overigens niet is opgenomen in de beroemde bloemlezing van Gerrit Komrij, die tussen twee haakjes niet alleen een groot bewonderaar van Lichtenberg is maar als jongen ook in een orthopedisch korset of hessing, zoals het toen heette, gehesen werd.
Hebben is volgens Hoornik hard. Lichaam. Je hebt, in zijn lijn doordenkend, een kromme rug. Zijn is volgens de dichter
… de ziel, is luisteren, is wijken
Is kind worden en naar de sterren kijken,
En daarheen langzaam worden opgelicht.
Lichtenberg was geen bultenaar die scherp kon kijken en schrijven, maar een man met een kromme rug die een groot denker en dromer was, de ‘philosopher’s philosopher’ (Hans Driessen).
Het is zoals de zwarte theologe Doreen Hazel eens zei: ‘Ik heb een zwarte huid, maar dat moet je meteen vergeten. Ik ben zwart, dat mag je nooit vergeten.’ Het verschil tussen nature, zwart of krom geschapen zijn, en nurture, de cultuur die je al dan niet aan kunt ontlenen. Door jezelf, zoals Martin Luther King niet naliet te benadrukken – niet om van buitenaf op beoordeeld of veroordeeld te worden.
De afwisseling tussen enkele orgelconcerten van Georg Friedrich Händel en een paar Concerti grossi van Arcangelo Corelli vanavond in een concert door het in 2005 opgerichte La Divina Armonia onder leiding van Lorenzo Ghielmi (zie afb.) in Tivoli Vredenburg Utrecht was méér dan om-en-om uitvoeringen. Neem de twee hobo’s in het Orgelconcert op. 7 nr. 1, die als orkestinstrumenten (verdubbeling van de strijkersstemmen) minder pregnant naar voren kwamen dan we gewend zijn. Maar … op momenten dan weer juist meer concerto grosso-achtige solopartijen bliezen. Een inhoudelijke overeenkomst was geboren met Corelli’s Concerto grosso op. 6 nr. 3, dat na de pauze werd gespeeld.
In het Concerto grosso op. 6 nr. 9 van dezelfde Corelli konden we de strijkersklank ten volle bewonderen: sierlijk, stuwend, swingend en – eerlijk is eerlijk – soms op de grens van wat mooi is. Gewaagd haast.
De hobo’s noemde ik al, maar ook de fagot verdient aparte vermelding, zoals diens klank in het openingsdeel van het eerder genoemde orgelconcert buitengewoon fraai kleurde met de orgelklank.
Een groot kistorgel met pedaal, met veel verve en vol smaakvolle improvisaties bespeeld door Lorenzo Ghielmi, de nestor van de Italiaanse uitvoeringspraktijk van oude muziek.
Mooi was hoe zijn solopartij zich als het ware losmaakte van het statige en puntige begin van Händels op. 6 nr. 6 en hoe hij binnenkwam in het laatste deel van op. 7 nr. 3. Bij tijd en wijle adembenemend. Mooi ja.
Roaring nineties ; of hoe de filosofie mijn leven heeft veranderd / Jannah Loontjens. – Amsterdam : Ambo Anthos, 2016. – 192 pagina’s ; 17 cm ISBN 9789026327872
