Bach Contextueel?

Johann_Sebastian_Bach“In Bach Contextueel laten Musica Amphion en het Gesualdo Consort Amsterdam in een meerjarige samenwerking nieuw licht schijnen op het meesterlijke oeuvre van Johann Sebastian Bach: cantates en orgelwerken met overeenkomstige liturgisch-muzikale thematiek worden in een quasi-liturgisch verband samengebracht.” Zo staat achterop de programmaboekjes van het project Bach Contextueel te lezen. “Dit”, staat er tot slot, “biedt het publiek een nieuwe invalshoek op dit geliefde repertoire”. Een loffelijk streven.

 

Maar als ik denk aan een liturgisch-muzikaal verband, dan denk ik toch nog steeds aan een kerkdienst op 21 september 1995 in de Dreikönigskirche van Dresden in het kader van het 34e Internationales Heinrich-Schütz-Fest.

Als introïtuspsalm klonk het Geistliches Konzer ‘Herr unser Herrscher’ (Psalm 8) van hofkapelmeester Schütz, als Kyrie en Gloria delen uit de ‘Missa sanctorum meritis’ van Palestrina; tot na 1700 was immers in de Lutherse kerk een kleine mis gebruikelijk. De tekst van de preek werd gevormd door Markus 7:34:

Hij zag op naar de hemel en zuchtte en zeide tot hem: Effatha, dat is: word geopend!

Volgens de theoloog Klaus Röhring, bekend door de weken met ‘neue musik in der kirche’ te Kassel en van verschillende publicaties over de rol van nieuwe muziek in de liturgie, betekent dit bijbelwoord tevens dat wij ons open moeten stellen voor muziek als lofzang. Maar aan de andere kant moet God ook acht slaan op onze klaagzang die ten hemel opstijgt. Geïntegreerd met en gedeeltelijk na de preek klonken Lamento I en II voor stem (tevens Japans slaghout) en orgel van de componist en theoloog Dieter Schnebel. Twee klaagzangen, de eerste ontstaan tijdens de Golfoorlog (met duidelijk joods-muzikale invloeden), de tweede tijdens de oorlog in Bosnië. Het slot van het tweede Lamento, waarin Schnebel het koraal ‘Verleih uns Frieden’ (Liedboek voor de Kerken 1973, 286) verwerkte, werd door de gemeente beaamd met Luthers ‘Amen, das ist: es werde Wahr’ (Evangelisches Gesangbuch Nr. 344,9), in de orgelbegeleiding afgesloten door een scherpe dissonant die echter, gelijk in het slotkoraal van Bachs Matthäuspassion, oploste.

Wat indruk maakt is vooral de waarachtigheid van de muziek (primair in de betekenis die binnen de ethiek aan het woord wordt toegekend) die de ellende van onze tijd niet verzwijgt. Het is muziek die niet in de valkuil van het estheticisme van het filosofisch idealisme is gevallen. Eigenlijk heeft Schnebel, en ook iemand als de joodse componist Mauricio Kagel, de uiterste consequentie uit de muziek van Schütz en Bach getrokken: lof en klacht horen, gelijk in de psalmen en als het Kyrie en Gloria, bij elkaar. De twintigste eeuwse muziek is ten opzichte van Schütz dan ook niet de “extrem grossen Bruch” waar het Festbuch het over had. Alleen heeft ze helaas (nog?) niet dezelfde plaats in onze eredienst veroverd [ook niet in het nieuwe Liedboek helaas]. Wie oren heeft, die hore!

Eerder, in iets uitgebreider vorm, verschenen in: Bekirbénoe, maandbericht van de Kerkeraadscommissie “Tenach en Evangelie” der Hervormde Gemeente Amsterdam, 37e jrg. Nr. 11 (november 1995), p. 5.

Een vrolijke middag?

massagraf_bijeenkampDaar durfden onze bewakers
te vragen om een lied,
daar vroegen onze beulen:
“Zing voor ons
een vrolijk lied uit Sion”.
Sytze de Vries refereerde aan deze opdracht van de kampbeulen in Psalm 137, in een lezing tijdens ‘een vrolijke middag in de Psalmentuin’ (7 september 2013, Thomaskerk, Amsterdam). Dat was aan het begin van de middag.

Na de pauze refereerde Niek Schuman aan Psalm 88 in een bewerking van Huub Oosterhuis op het wiegende refrein van een middeleeuws kerstliedje. De psalm waarin sprake is van het uitschreeuwen van ellende, als van een gesneuvelde in een massagraf. Onder in de kuil, voor dood gehouden, terwijl lijken op hem worden gegooid, ingesloten door de dood als door water.

Daar tussen die twee psalmen in, en in het wit tussen de regels, resoneerde het mee: het tweede deel uit het Strijkkwartet nr. 8 in c op. 110 van Sjostakovitsj. Die wrange melodie waarop de kampbeulen joden in de kampen van de Tweede Wereldoorlog verplichtten te dansen.
Of zoals Lizzy Sara May in haar boek Wacht u voor de hond schreef: “De Kresjatikstraat bijvoorbeeld: de razzia’s op joden daar; datgene wat mij het meest heeft aangegrepen: een vrouw die met haar twee kleine kinderen probeert te vluchten. Ze wordt tegengehouden door dronken Duitse soldaten. Een van de kinderen wordt door hen onthoofd. De vrouw staat daar als versteend. Dan onthoofden de soldaten ook het tweede kind. De vrouw wordt waanzinnig en begint, terwijl ze de lijkjes tegen zich aandrukt, te dansen”.
Een kampbeul was er niet voor nodig, de dood in de ogen kijken was genoeg. Ook dat zijn de Psalmen. Vrolijk? Nee.

De lezingen van zowel Sytze de Vries als Niek Schuman zijn te downloaden: http://www.boekhandelkirchner.nl/nieuwsbrieven/Nieuwsbrief13sept13.htm

Culturele Hoofdstad van Europa 2018 en 2019 (?)

San DamianoAls je handig bent, draai je de zaak om, maak je van een blinde vlek helderziendheid en maak je wat snoepreisjes, om te zien hoe het zeker níet zou moeten. Dat deed Rob van Gijzel (PvdA), burgemeester van Eindhoven. Zijn stad dong, samen met Leeuwarden (de winnaar) en Maastricht mee om Culturele Hoofdstad 2018 van Europa te worden. De cultuur van de toekomst, technologie, was het speerpunt waar Van Gijzel het allemaal om te doen was. Die moet een antwoord geven op de crisis waarin we verkeren, las ik in Trouw (6 september 2013).

Want neem nu Ravenna en Assisi, die in 2019 Culturele Hoofdstad willen worden. Ach ja, prachtig allemaal natuurlijk, “maar ze presenteren de cultuur van de middeleeuwen”. Die donkere tijd, hoor je ze in de Lichtstad denken. Maar juist in Ravenna en Assisi hebben ze ook een licht gezien, dat wel eens een mooiere oplossing voor onze alles omvattende crisis zou kunnen zijn. In Assisi ben ik het laatst geweest en heb er de sporen gezocht van Franciscus. In Portiuncola, in San Damiano (zie afb.), in Cremo delle Carciri en Rivortorto, in zijn (op)gelapte pij en sandalen, in teksten en verhalen.

Maar misschien vond ik Franciscus nog het meest terug in een uitleg van Lucas 12: 13-21 op 4 augustus jl. door Wessel Stoker in de Oude Kerk van Amsterdam: gebruik dat deel van je inkomen, dat je echt nodig hebt en geef de rest weg. Aan de arme, zieke, wees en vluchteling. Of als maecenas aan de kunst, denk ik er dan stiekem bij. Doe afstand van je bonus, top je hoge salaris af, doe aan crowdfunding. Niets middeleeuws aan. Zo modern als wat.

Er-varen

Ragnar KjartanssonVertelde iemand dat hij tijdens de Biënnale van Venetië (nog t/m 24 november 2013) een boot had zien varen, met daarop zes koperblazers waarvan het Wagneriaanse geluid over het water verwaaide. “Zó prachtig, zó mooi, je moet gewoon niet eens willen wéten wat het betekent.”

 

Ik betrapte me erop dat ik meteen de boot bij Wagner probeerde te plaatsen (Das Rheingold) en pas daarna de boot op de Amstel bij Carré zag waarop tijdens het traditionele concert op 5 mei een eenzame trompettist en paukenist de Toccata tot Monteverdi’s Orfeo (of, zo u wilt, tot diens Mariavespers) spelen; seculier of geestelijk, het is om het even.

Het is zinnenprikkelend, die S.S. Hangover van de IJslandse kunstenaar Ragnar Kjartansson met muziek van Kjarton Sveinsson. Het water draagt de boot en de muziek, woordloos. Net als wat bij Monteverdi aan de opera of de vespers vooraf gaat. En toch kan ik het niet laten: waar doet die boot veder nog aan denken? Aan wat Homerus beschreef, aan een Vikingboot, een Venetiaans schip? Ach nee, aan een vissersboot waarvan op z’n tijd de netten worden uitgeworpen, zoals in Venetië op z’n tijd een musicus afstapt. Het is een dagend wonder, of het zich nu op het meer van Tiberias afspeelt of op het water bij het Arsenale in Venetië. Spijziging van oor en oog:

RAGNAR KJARTANSSON, S.S. HANGOVER

O, hoe bijzonder troostend de trage
klanken van koper onder
het dak van de oude loods. De lage
tonen een dagend wonder
dat een woordeloos leven ook slagen
kan,
volslagen,
volmondig.

(Adriaan Deurloo)