Maandelijks archief: november 2014

Hartverscheurend

Geplaatst op door
Beantwoorden

Van Gogh_Ronde van gevangenenVanaf 28 november 2014 is in het Amsterdamse Van Goghmuseum de presentatie van Van Goghs werk en leven veranderd. ‘Iets dichter bij Van Gogh’, kopte dagblad Trouw naar aanleiding hiervan (26 november 2014). Een opmerking die mij in gedachten terugbracht bij de tentoonstelling Van Manet tot Matisse in het Haags Gemeentemuseum (1996). Daarover schreef ik in Quadraatschrift (mei 2000). Dat artikel herplaats ik hier t.g.v. de nieuwe presentatie in het Van Goghmuseum.

 

‘Op een dag, waarom weet ik nog steeds niet, begonnen de gevangenen zomaar te zingen. En ze bleven maar zingen. De hele atmosfeer was vervuld van vreugde, hoop, verzet van een strijdbaar soort vastberadenheid. Maar niet agressief. Het was een soort collectieve vastberadenheid (…). Een hartverscheurend, prachtig moment’, aldus de Nigeriaanse schrijver Wole Soyinka in de 26-delige televisieserie Van de Schoonheid en de Troost van Wim Kayzer.

Zoals de eerste gevangene na het Gevangenkoor in Beethovens Fidelio zingt:

Wir wollen mit Vertrauen
Auf Gottes Hilfe bauen!
Die Hoffnung flüstert sanft mir zu:
Wir werden frei, wir finden Ruh’.

Je zou het synesthesie kunnen noemen. Tijdens de tentoonstelling Van Monet tot Matisse gebeurde iets soortgelijks. Ik stond met een schok stil voor het doek De ronde van de gevangenen (zie afb.) dat Vincent van Gogh enkele maanden voor zijn zelfmoord heeft geschilderd (1890). En wat ik hier inwendig hoorde, was het voorafgaande Gevangenenkoor:

O welche Lust, in freier Luft
Den Atem leicht zu heben!
Nur hier, nur hier ist Leben.
Der Kerker eine Gruft.

Beide ervaringen vielen samen toen ik Wole Soyinka hoorde praten. Maar voor hetzelfde geld had ik, zonder het beeld van Van Gogh en de muziek van Beethoven erbij, een spiritual gehoord. Of een psalm. Als een aanroep, zoals Van Gogh ons aankijkt, want het is waarschijnlijk de schilder zelf die dat doet, vanuit het midden van de rij gevangenen, gevangen als hij zich in zijn geestesgesteldheid moet hebben gevoeld.

Door samen psalmen of spirituals te zingen, of je te binnen te zingen, voel je dat je niet alleen op de wereld bent; het ‘ik’ uit de psalmen transformeert immers vaak tot een ‘ons.’ In de uiteindelijke hoop dat een rouwgang in een reidans zal verkeren (Ps. 30:12).

Alte Meister

Geplaatst op door
Beantwoorden

Tintoretto_Man met witte baardAnna Enquist mocht voor het dagblad Trouw de bijlage Letter&Geest (22 november 2014) samenstellen. Leonie Breebaart vroeg haar naar haar favoriete boeken. Daaronder scoorden de romans van Thomas Bernhard (1931-1989) hoog: ‘Zijn toneelstukken zijn vertaald en worden nog steeds opgevoerd. Maar hij heeft ook prachtige romans geschreven.’
Eén van die romans is Alte Meister, een prachtige, korte en humane roman. In het kader van een serie over muziekromans in De Rode Leeuw besprak ik destijds het boek (20 juni 2000). Deze bijdrage herplaats ik hier uit instemming met de opmerking van Anna Enquist.

Alte Meister, met als ondertitel Komödie van Thomas Bernhard gaat over de verhouding tussen zaalwacht Insigler in het Kunsthistorisches Museum van Wenen en de 82-jarige muziekfilosoof Reger, over beeldende kunst (vooral Tintoretto’s Portret van een man met witte baard, zie afb.) en muziek.

Beide personen spiegelen elkaar. Insigler komt uit Burgenland, dat behalve Haydn niet veel goeds heeft voortgebracht. Reger schrijft voor de Times en wordt in eigen land niet geëerd; zijn beste tijd had hij, net als Haydn, in Londen. De derde figuur, een ik-figuur, is de geleerde Altzbacher die Reger na de dood van diens vrouw om de dag in het museum treft.

De spiegelingen zitten ook in de overpeinzingen over Goya (afwezig in het museum) en Beethoven, over natuur en kunst. Waarom, vraagt Reger zich af, probeert de kunst de zoveel mooiere natuur na te bootsen en probeert de kerk (met name de rooms-katholieke kerk moet het ontgelden) op onbeholpen wijze in de vorm van kathedralen de hemel op aarde te imiteren? Het werk van een componist als Bruckner, die alles in één is (een rooms-katholieke kathedralencomponist uit de kleinburgerij) wordt natuurlijk vooral kritisch benaderd. Het is niet te begrijpen, dat iemand zowel van de muziek van Bach als van Bruckner kan houden. Alleen Mahler is nog erger: (‘… Das Lied von der Erde met Kathleen Ferrier misschien, zei Reger, al het andere van Mahler wijs ik af, is niets waard, doorstaat geen scherpe toetsing …’).

Niet dat Reger aan verering doet, een ‘dikke stinkende Bach aan het Thomasorgel’ zal ook niet zo fraai zijn geweest. Nee, om volmaaktheid gaat het hem niet. In tegendeel. Reger bestudeert om het even of het nu om muziek gaat (de fuga’s van Schumann), beeldende kunst of literatuur, een kunstwerk zó lang, dat het zijn fouten prijsgeeft. Zo moet bijvoorbeeld Beethovens Sturmsonate het ontgelden.

Uiteindelijk komt het erop neer, dat Reger in de kunst vlucht om aan het leven te ontkomen. Leven dat er na de dood van zijn vrouw, met wie hij meer dan dertig jaar was getrouwd, niet makkelijker op is geworden. Niet alleen na de dood van zijn vrouw, maar ook in een land waarvan hij de inwoners op z’n zachtst gezegd niet hoog acht.

Tot hij op een moment tot de ontdekking komt, dat dit indrinken van beeldende kunst, literatuur, filosofie (Heidegger, Schopenhauer) en muziek op je eentje wel leuk en aardig is, maar dat je uiteindelijk nu eenmaal niet zonder andere mensen verder kunt. Het gaat hem dan ook niet om ‘een Tintoretto’ maar om de man met de witte baard zelf. Al heeft die – Reger kan er niet omheen – toch wel een erg rooms-katholieke uitstraling. Maar ja, ook dit schilderij heeft een foutje. Net als staten. Net als mensen.

Alfred Schnittke

Geplaatst op door
Beantwoorden

SchnittkeHans Haffmans vraagt zich in het tijdschrift Luister (oktober/november 2014) af, of Alfred Schnittke (zie afb.) nog wel wordt gespeeld. En moet aan het eind bekennen dat dit gelukkig nog steeds het geval is. Er zijn niet alleen verschillende nieuwe compact discs met zijn werk verschenen, maar vanavond spelen pianist Ralph van Raat en Sinfonia Rotterdam onder leiding van Ilmar Lapinsch Schnittkes Concert voor piano en strijkinstrumenten in het Amsterdamse Concertgebouw. Ter gelegenheid van de al dan niet hernieuwde belangstelling voor Schnittke, herplaats ik hier een deel uit een hoofdstuk uit mijn boekje Dialoog in muziek.

In het werk van Schnittke dat aan het eind van de jaren zeventig en het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw ontstond, valt een affiniteit met de Russisch-orthodoxe kerkmuziek op. Dit blijkt onder andere uit het Vioolconcert nr. 3 en het Strijkkwartet nr. 2. Schnittke heeft overwogen zijn derde vioolconcert de titel ‘Canticum Canticorum’ (Hooglied) te geven, daarmee verwijzend naar de koraalachtige intonaties die herinneren aan de Russisch-orthodoxe kerkmuziek, zonder dat het – net als in het Konzert für Chor – letterlijke citaten zijn.

Dat laatste is echter wel het geval in het tweede strijkkwartet (1981), dat is opgedragen ter nagedachtenis aan de filmregisseur Larissa Schepitko. Al is het op een tamelijk vrije manier gedaan: diatonische thema’s uit de 16de en 17de-eeuwse liturgie werden chromatisch, hun intervallen werden vergroot of verkleind.

In de Symfonie nr. 4 (1988) balt Schnittke de erfenis van de Russisch-orthodoxe kerkmuziek samen met joodse, rooms-katholieke en lutherse kerkmuzikale gestrengheid. Hij wil hiermee enerzijds wijzen op de gemeenschappelijke joodse oorsprong van de tradities, en anderzijds op zijn eigen afkomst en overgang naar het rooms-katholicisme in 1983. In het slotkoor valt alles samen. Dit slotkoor eindigt in een schijn-vrede, met gebeier van klokken en een van dissonanten ontdane zetting van het ‘Aver Maria’, dat het basisthema van het hele werk is.

De Symfonie nr. 1, die ontstond na de Russische inval in het voormalige Tsjechoslowakije, is een uitdrukking van de lutherse opvatting dat wat de muziek wil zeggen, geschiedt in het hier-en-nu. De objectiviteit van de lutherse kerkmuziek komt duidelijk naar voren in de werken die Schnittke na de dood van zijn moeder heeft geschreven. Toch wordt hij niet gezien als een joods of christelijk componist, maar als een ‘polystilist’, en wel een die hoopte op een betere samenleving van joden en christenen.

Ongezien

Geplaatst op door
Beantwoorden

Lucas Bunge_OngehoordEen kleinood is het, de honderd miniaturen over muziek die Lucas Bunge verzamelde onder de titel Ongehoord (zie afb.). In een lyrische stijl brengt hij, voor zover mogelijk, zijn luister- en speelervaringen onder woorden. Bij tijd en wijle roept hij daarbij identieke gevoelens op die je als lezer in, bij voorkeur, de concertzaal overkwamen. Janine Jansen die de viool aan de kin zet, ‘het mysterieuze moment voordat de toon ontstaat, het ogenblik vóór het (…) aanstrijken’ (p. 45).
Een beschrijving van de muziek van Francois Couperin die me brengt bij de Suite du deuxième ton van Louis-Nicolas Clérambault: ‘eerbied, een hoofs gebaar, aandacht, meelevend maar toch met enige distantie. Zo evenwichtig is die muziek, zo vol charme, ze loopt niet te koop met leed en vreugde van de maker, maar beschouwt het menselijk bedrijf met warme belangstelling’ (p. 56-57).

Soms gaat de tekst ook verder, en beland je, al mijmerend, in een diepere belevenislaag. Bijvoorbeeld als Bunge schrijft: ‘Vroeger werd het als ongepast gezien na het slotkoor [van Bachs Matthäus Passion, vS] te applaudiseren. De rouwstemming die hoort bij Christus’ kruisiging en gang door het dodenrijk, opgewekt door tekst en muziek, werd niet door geklap verstoord en bleef zodoende bij de toehoorder’ (p. 55-56).

Het is het woordje ‘opgewekt’ dat het hem doet, en mij terugbrengt naar wat ik maar de scheppende kracht van het woord zal noemen: ‘Er zij licht en er was licht’ (Gen. 1:3). Ik zie geen schilderij voor mijn geestesoog, zoals Bunge bijvoorbeeld bij Brahms’ vierde symfonie ‘het mooie rococo-schilderij van Fragonard van het meisje op de schommel’ (p. 51), maar een donkere kerk in de Paasnacht. Dan wordt de brandende paaskaars de donkere ruimte binnengedragen, en klinkt het:

Wachters op de morgen, hoe ver is de nacht?
Ontwaak, wie nog slaapt, ontwaak en sta op!
    De dageraad breekt baan!

De eerste keer dat ik dit meemaakte, zal ik niet gauw vergeten. Net als de Bijbeluitleg die er in de loop van de dienst op volgde, over opstanding: weer opstaan na de dood van een geliefde, en hoe moeizaam ook, de weg in het leven vervolgen. Opgewekt door tekst en muziek, en een enkel zinnetje in het mooie boekje van Lucas Bunge mijmer ik verder.

Andy Warhol, joodse kopstukken

Geplaatst op door
Beantwoorden

Warhol_EinsteinOp een veiling zijn voor 151 miljoen dollar twee kunstwerken van Andy Warhol verkocht: Triple Elvis en Four Marlons. Deze verkoop brengt mij in gedachten terug bij de tentoonstelling Andy Warhol, joodse kopstukken (18 december 1992-4 april 1993 in het Joods Historisch Museum in Amsterdam). Daar hingen twee portretten die waar maakten wat een andere, gelijktijdig gehouden expositie toen (Oog voor het portret) niet vermocht te doen. Namelijk ‘de mens achter het portret en zijn rol in de maatschappij’ duidelijk maken, zoals de Museumkrant toen beloofde.

 

En dat is opvallend. Want Andy Warhol (1930-1987) is bij het grote publiek toch meer bekend geworden door zijn zeefdrukken met als motief bijvoorbeeld blikken tomatensoep, dan door een diepzinnige weergave van mens en wereld. Al hebben wij in de biografie van Victor Bockris kunnen lezen, dat de kunstenaar nadat de serie zeefdrukken van tien joodse kopstukken ontstond (1980), ook een indrukwekkende Zeitgeist-serie heeft gemaakt, die is gebaseerd op foto’s van Duitse stadions en oorlogsmonumenten.

Het waren twee van de tien portretten die vooral indruk op mij maakten: van Albert Einstein (zie afb.) en van Martin Buber. Einstein werd niet afgebeeld zoals Isaac Bashevis Singer hem in zijn boek Het hof van mijn vader omschreef, namelijk als een man met ‘grote zwarte, intelligente ogen’, maar als een man met één oog in een gespleten gezicht.
Buber had wat weg van de beroemde foto van Tita Binz: een erudiete kop, vol zeggingskracht. Een man uit één stuk.

Dat kan allebei wel kloppen. Zeker als je kijkt naar de rol die beiden in de maatschappij vervulden. Einstein was immers de man die zowel de weg naar de kernsplitsing en uiteindelijk de kernbom wees (1939), als de latere antimilitarist (na 1945).
En Buber, ja, dat is voor mij de man die – om met Nahum M. Glatzer te spreken – ‘gericht-wordt door de geest.’ De man die hoopte op en werkte aan een samenleving waarin werkelijkheid en waarheid eens zullen samenvallen.

De vorm die Andy Warhol heeft gevonden om dit duidelijk te maken, verdiepte de inhoud op een manier die niets wegheeft van de koele, objectieve afbeeldingen van soepblikken. Alleen grote kunstenaars kunnen zó portretteren. Warhol mag van mij aan dat rijtje worden toegevoegd. Alleen al door deze twee ‘joodse kopstukken’!

Eerder verschenen in: In formatie, voor en uit de hervormde gemeentekern rondom de Weerenkapel, oktober 1997, p. 11.

Luisteren en kijken

Geplaatst op door
Beantwoorden

HP07Ik zat zo’n beetje tussen de preekstoel tegenover me en een mooi kunstwerk achter me in (zie afb.). Een nieuw werk dat de Canadees-Servische Smi Vuković maakte voor de tentoonstelling Hocus pocus, hoc est corpus in de Amsterdamse Thomaskerk. Zo kon het gebeuren dat de woorden die ik hoorde, interfereerden met het hoog aan de muur bevestigde werk. Bewust wat te hoog, aldus curator Julia Geerlings, zodat je niet goed kan zien wat er onder het doek zit dat erover heen is gedrapeerd. Over een glasplaat, een spiegel, een stuk steen of wat het ook moge zijn.

 

Zo werd gespeeld met de notie verhullen en onthullen, als in de Servisch-orthodoxe kerk, waar veel zich achter een iconenwand afspeelt. Je kan van alles onder het doek wanen: een tien geboden- of een aankondigingenbord, een grafbord …

Het was als de tekst van Genesis 23 die centraal stond in de dienst op 9 november. Over de dood van Sara, door Abraham beweend en begraven in een spelonk in het veld van Efron in Machpela, tegenover Mamre.
In, onder en achter de tekst over het contract dat Abraham met de Hethieten over het graf sloot, zit het eigenlijke verhaal, aldus ds. Evert Jan de Wijer. Een verhaal over bijvoorbeeld de glimp van het beloofde land, dat Abraham en Sara niet hebben gezien.

Het veld van Efron ontstond (vers 17), vertaalden Buber en Rosenzweig. Zo bloeide voor mij ook de Bijbeltekst open. En zo kreeg een kunstwerk een diepere betekenis. Door te luisteren en te kijken in de eerste plaats. En door de dialoog die ze onbewust met elkaar aangaan niet in ’t minst.

http://www.thomaskerk.nl
http://juliageerlings.wordpress.com
http://www.rijksakademie.nl/NL/resident/smi-vukovic