Jaarthema 2023 – Emoties (II)

Zo tegen het eind van het jaar is het weer tijd voor oudejaarslijstjes. Bij mij zijn dat jaarthema’s; een thema waar ik me een jaar lang extra in heb verdiept. Dit jaar is het thema emotie. Samengevoegd tot een drieluik. Vandaag deel 2; losse mozaïekstukjes die op het eind, in deel 3 in elkaar vallen.

6. Donatello
In de prachtig uitgevoerde catalogus bij de tentoonstelling met werk van Donatello (ca. 1386-1466) in het Victoria and Albert Museum in Londen, Donatello Sculpting the renaissance – die ik afgelopen lente zag -, is een hoofdstuk opgenomen van de hand van Timothy Verdon over ‘Devotion and emotion’. Donatello was in staat om beide tot uitdrukking te brengen. Als toeschouwer worden we gevraagd ‘te huilen met hen die huilen, te lachen met hen die lachen en te treuren met hen die treuren’ (Leon Battista Alberti). Al is het wat moeilijk om dat met het late, wat al te exorbitante werk van Donatello te doen, zoals de Lamentatie (V & A Museum: 8552-1863, zie afb.).
Verdon heeft het in dit verband over ‘groepshysterie’. Wel invoelbaar is de schitterende uitdrukking op het gezicht van de treurende Maria Magdalena in het Museo dell’ Opera del Duomo in Florence: de mond, de ogen. Volgens recent wetenschappelijk inzicht zou dit beeld echter eerder een icoon van de hoop zijn (‘Surrexit Christus spes mea’, Christus, mijn hoop). De half open mond zou dan woorden van lof zingen, de verzonken ogen staan voor het wonder en ingekeerde vreugde.

7. The quiet girl
Wanneer je het over bepaalde emoties hebt, kun je niet om een van de mooiste films van het afgelopen jaar heen: The quiet girl van regisseur Colm Bairéad. Een Ierse film over – aldus Gerhard Busch in de VPRO Gids (15-21 april 2023) – ‘de stilte van angst, schaamte, rouw, maar ook de stilte van liefde’. Schitterend, ingetogen geuit via merendeels gebaren in plaats van woorden. Zelfs het licht en de natuur doen mee: een donker huis en een donkere lucht voor het huis van Cáit, een stil meisje, en een licht huis en zon voor het huis van het echtpaar, familie die haar opvangt wanneer een zesde kind bij haar ouders op komst is. Een film met emoties die worden aangeduid en met een open eind.

8. ‘De grote Telemann’
Een heel concert met werk van Georg Ph. Telemann, die al jong mijn hart heeft gestolen. Kom daar maar eens om! Het Muziekgebouw aan het IJ durft het aan. Met een topensemble (Akademie für Alte Musik Berlin) en een topsoliste (violiste Isabelle Faust).
Telemann was een barokcomponist, maar zijn muziek raakt aan de Empfindsame (emotionerende) stijl. Dat bleek maar weer uit de Vioolconcerten die deze avond werden gespeeld. Er ligt een donkere waas over de langzame delen die qua toonsoort heen-en-weer bewegen. Mozart en Schubert zijn niet meer zo ver weg …

9. MAS
In het MAS, het Antwerpse museum aan de Schelde (ontworpen door Neutelings Riedijk Architecten) stuitte ik tussen de objecten in het Kijkdepot op een lichaamsmasker van de Makonde (Afrika, zie foto EvS). Jongens dragen dit tijdens de initiatie: een dikbuikig masker om zich in te leren leven in een zwangere, jonge vrouw. Emotie staat hier voor empathie: je haast letterlijk in iemand inleven.

 


10.
Verstild voorjaar
De schrijfster Rachel Carson gaat in Verstild voorjaar (uitg. Athenaeum) een stap verder: ze leeft zich in in de hele natuur. ‘Het boek beroerde en bewoog’, schrijft Jetske Brouwer in haar recensie in de Nederlandse Boekengids (aug./sept. 2023, p. 8).
In andere kritieken die na publicatie van het boek verschenen, wordt Carson emotionaliteit verweten. Dat is volgens Brouwer ‘niet alleen fantasieloos misogyn, het getuigt ook van bijzonder slordig lezen’. Zij concludeert dat het boek geen hoop biedt, maar handelingsperspectief. Net zoiets als in de eerder beschreven compositie van Anna Clyne, al gaat hoop daar bij haar mee samen, is er als het ware het voorstadium van. Zoals violist/dirigent Johannes Leertouwer in het tv-programma De verwondering naar aanleiding van Händels Messiah zei: ‘Hoop houden én kijken wat je beter kunt doen’, leven vanuit het ‘visioen waar we naar moeten blijven streven’ (3 december 2023).

Ik moet denken aan Spinoza, die niet in hoop maar wel in troost geloofde – heel onjoods eigenlijk, want binnen het jodendom is tikva (hoop) een centraal begrip – en aan wat de Amerikaans-Nederlandse schrijfster Meredith Greer in een interview met Dieuwertje Mertens (in: Het Parool, 25 november 2023) zei over een bewerking die zij maakte van Psalm 139:

Kan ik me iets als deze God voorstellen
omsluitend, omringend, omhelzend
een die ik niets uit zou hoeven leggen.

‘Psalm 139 is voor mij’, zegt Greer, ‘heel troostrijk omdat God je kent en weet wat je intenties zijn. Hij zou nooit veroordelen. Het zou prachtig zijn als je die troost kon hebben’.

Twee wegen naar het geluk: Spinoza en Moltmann

Verleden jaar februari tot aan de uitbraak van corona in ons land organiseerde de Vereniging Het Spinozahuis enkele studiemiddagen in het Spinozalyceum in Amsterdam. Het onderwerp was ‘Het goede leven volgens Spinoza in de Ethica’. Op 15 februari 2020 sprak de Vlaamse emeritus hoogleraar moderne filosofie en groot Spinozakenner Herman De Dijn over de stellingen 1 t/m 20 uit deel 5 van de Ethica, en op 14 maar was Paul Juffermans aan de beurt. De laatste inleiding plus aansluitende discussie in groepjes (waarvan ik er telkens een mocht voorzitten) ging dus niet door. De lezing van Juffermans is via YouTube terug te zien, en van De Dijn hebben we nu het bij Pelckmans uitgegeven boek De andere Spinoza. De twee wegen naar het ware geluk.

Die twee wegen zijn:

  1. De brede weg, het vrome leven van gehoorzaamheid aan God en liefde tot de naaste
  2. Het steile pad, de filosofische religie die centraal staat in het boek van De Dijn, met een nieuwe interpretatie daarvan.

Het is niet mijn bedoeling het onderhavige boek hier te recenseren. In plaats daarvan wil ik dieper ingaan op De Dijns interpretatie van de stellingen 21 t/m 40 uit deel 5 van de Ethica, die mij, hoe vaak ik ze ook herlees, telkens weer raken. In casu de hoofdstukken 4 en 5 van deel 2 uit De Dijns nieuwe boek, dat op de longlist staat voor de Socratesbeker.

Geloven in God
Een kernzin luidt: ‘Spinoza komt tot de conclusie dat er een eeuwig bestaan van de geest “buiten verband met het lichamelijke bestaat”’ (p. 156). Dat wil zeggen dat de geest ‘een actief, eeuwig intellect is, onderdeel van Gods Intellect. Hij deelt als eeuwige essentie rechtstreeks in de goddelijke kracht tegelijk met alle andere (geestelijke) essenties, die samen de oneindige modus van Gods Intellect vormen’ (p. 159). Met andere woorden: de geest is ‘een kracht of activiteit die deelt in Gods eigen realiteit en eeuwigheid. Hij verschijnt dan als een eeuwige modus van Gods attribuut Denken en als een eeuwig deel van Gods Intellect’ (p. 160). Letterlijk geloven ‘in God’.

Dit betekent geloven in de Eeuwige, in JHWH, Die is, was en zal zijn. Wanneer ik mijzelf kan zien als zowel ‘uitdrukking van Gods attribuut Denken’ als ‘eeuwig deel van Zijn Oneindig Intellect’ (p. 172), dan is er sprake van wat Spinoza de derde soort van kennis noemt, ‘een soort contemplerende kennis, die tegelijk rationele kennis (…) veronderstelt én overstijgt’ (idem). Kennis die ‘direct en intrinsiek verbonden [is] aan vreugdevol én aan intellectuele liefde voor God én voor zichzelf’ (p. 173). Hieruit komt zielenrust voort. Spinoza heeft het zelf over salus (heil) en beatitudo (gelukzaligheid). Vrede met zichzelf, maar géén zelfgenoegzaamheid. De geest bereikt een ‘eeuwigheidsperspectief, los van (of ongeacht) het bestaan van zijn lichaam’ (p. 175). Het is een ‘schouwen en beminnen van God’ ineen (p. 177).

In het einde ligt het begin
Ik beleef eenzelfde soort vreugde bij het lezen van Spinoza’s Ethica en De Dijns boek als destijds bij het lezen van In het einde ligt het begin van de Duitse theoloog Jürgen Moltmann (Uitgeverij Boekencentrum, 2006). Zeker, er zijn tot op zekere hoogte overeenkomsten. Waar Spinoza bijvoorbeeld veelvuldig de apostel Paulus parafraseert en aanhaalt (‘Alle dingen zijn in God en bewegen zich in God’), zo citeert Moltmann soortgelijke woorden van Johannes: ‘Wie in de liefde blijft, blijft in God, en God blijft in hem’ (I Johannes 4:16). Ofwel: ‘Alles blijft in God. Met God zijn wij, sterfelijke wezens, onsterfelijk. Ons vergankelijk leven blijft onvergankelijk in God bestaan’ (Moltmann, p. 114).

Natuurlijk zijn er ook verschillen tussen het denken van Spinoza en Moltmann; de een bewandelt het steile pad (Spinoza), de ander de brede weg (Moltmann). Die verschillen laten zich misschien het meest duidelijk maken aan de hand van de Bijbeltest die vooraf gaat aan het vers dat Moltmann citeert: I Johannes 4:7-10:

7 Geliefden! Laat ons elkander liefhebben, want de liefde is uit God; en een iegelijk, die liefheeft, is uit God geboren, en kent God;
8 Die niet liefheeft, die heeft God niet gekend; want God is liefde.
9 Hierin is de liefde Gods jegens ons geopenbaard, dat God Zijn eniggeboren Zoon gezonden heeft in de wereld, opdat wij zouden leven door Hem.
10 Hierin is de liefde, niet dat wij God liefgehad hebben, maar dat Hij ons lief heeft gehad, en Zijn Zoon gezonden heeft tot een verzoening voor onze zonden.

Het begin zal Spinoza kunnen beamen (vs. 7-8), inclusief het kennen van God, maar dan zal hij stoppen. De openbaring in het algemeen en die van Gods eniggeboren Zoon erkent hij niet. En op dat punt haakt Moltmann in. Dat zou ook wel eens de reden kunnen zijn waarom de theoloog Rochus Zuurmond, die in dezelfde tijd dat de studiemiddagen van Het Spinozahuis in Amsterdam plaatsvonden overleed, uiteindelijk afhaakte na het lezen en bestuderen van Spinoza’s werk. Wellicht dacht hij aan Psalm 139 en geloofde dat God hém liefhad eerder dan dat hij God kon kennen.

Dat laat onverlet, dat Spinoza, De Dijn en Moltmann mij vreugde schenken. In God.

Kwaad buiten én in ons

Het was herkenbaar: de tweedeling die ds. Klaas Holwerda tijdens een kerkdienst gisteren aanbracht in het kwaad: het kwaad van buiten en het kwaad binnenin ons. Het deed me denken aan de tweedeling die de filosofe Susan Neiman onderscheidt in haar studie Het kwaad denken – ik blogde er al eerder over, omdat ik erop afstudeerde –: natuurlijk en moreel kwaad. Het gaat bij haar om een analyse en ze snapt dat ‘anderen zich geroepen zullen voelen om het hier geboden raamwerk te verfijnen’.

Die anderen kunnen theologen zijn, denk ik met Sjef Laenen tijdens een cursus over joodse mystiek in mei dit jaar; in de universitaire wereld gaat het immers louter om de gemene deler waarbij geloof buiten de deur wordt gehouden. Je bestudeert de ideeën van, zeg, Susan Neiman, maar het gaat er niet om op grond daarvan het kwaad buiten de deur te houden of te transformeren. Laenen noemde zoiets ‘methodisch atheïsme’, waarbij het er niet om draait jezelf te verbeteren en de wereld beter te maken, om ‘vreedzaam te vechten’, om de titel van een boek van Hans Achterhuis en Nico Koning aan te halen – op grond van ‘het kwaad denken’, van argumenten, met anderen én met jezelf.

Dat vraagt om een positiebepaling, om minder ‘waardenvrije wetenschap’, om een andere methodologie. Dat vraagt ook om een grond onder de tweedeling natuurlijk en moreel kwaad, kwaad buiten en kwaad binnen ons, maar dat niet alleen. Het vraagt tevens om het erkennen van het feit dat het kwaad van buiten naar binnen kan slaan, aldus Klaas Holwerda, naar wie ik weer terugkeer. Dat vereist moed en de-compertamentalisering, om het slechten van de dichotomie van Neiman c.s. en hokjesdenken.

Holwerda legde aan de hand van het vaak gewraakte slot van Psalm 139 uit hoe dat in elkaar zit. Dat slot levert namelijk problemen op:

God, breng de zondaars om,
– weg uit mijn ogen, jullie die bloed vergieten –
ze spreken kwaadaardig over u,
uw vijanden misbruiken uw naam.

Zou ik niet haten wie u haten, Heer,
niet verachten wie tegen u opstaan?
Ik haat hen, zo fel als ik haten kan,
ze zijn mijn vijand geworden.

Sterker nog: je bent je eigen vijand geworden! Of, zoals Gert Bremer in zijn nageschreven Psalmen, Laat mij maar zingen – waar ik al eerder over blogde – zegt:

Gij, Ene,
zie mijn haat en mijn boosheid,
mijn onmacht tegen alle kwaad.
Van buiten en van binnen [vet EvS]
ken Jij mij tot in ook daar:
mijn diepste donker.
Dat het zich niet tegen mij keert
en ik er voor bezwijk.
Dat ik mij niet tegen keer
en Jou in mij verspeel [vet EvS]
Ene, Gij,
daarom liever in Jou alleen gericht
dan met velen en versnipperd [vet EvS].

Rest dan, aldus Holwerda, de bede waarmee de Psalm besluit, zoals het begin ervan, maar dan in de vorm van een gebed:

Doorgrond mij, God, en ken mijn hart,
peil mij, weet wat mij kwelt,
zie of ik geen verkeerde weg ga,
en leid mij over de weg die eeuwig is.

Binnenkort zal ik in een blog ingaan op het naar binnen lezen van een Bijbeltekst versus het uitroepen ervan. Of is dat net zo goed een kunstmatige dichotomie en gaat het zowel om van buiten (uiten) én te binnen lezen of zingen?

Licht en leven

Dank zij de Poëzieweek 2017, en alle publiciteit daaromheen, kwam ik op het spoor van de indrukwekkende debuutbundel Leger van Mieke van Zonneveld. Eerder had zij al de Turingprijs in de wacht gesleept met haar gedicht ‘Nee’, dat ook in de bundel is opgenomen.
Het is een bundel die heen-en-weer beweegt tussen leven en dood, ziekte en gezondheid, hemel en aarde, met mooie Bijbelse beelden en tal van verwijzingen naar literatuur en muziek.

 

 

Het langste gedicht heet ‘Exodus’. Op internet valt het al te vinden: https://books.google.nl/books?id=mRrgDQAAQBAJ&pg=PT27&lpg=PT27&dq=de+bomen+hangen+over+ons+met+ogen+van+Zonneveld&source=bl&ots=5EIMfizc7X&sig=5oHpeUQWEvxddR7RzN7ZsdeA3nI&hl=nl&sa=X&ved=0ahUKEwjYvePrqo_SAhXDLcAKHXgwBgAQ6AEIHDAA#v=onepage&q=de%20bomen%20hangen%20over%20ons%20met%20ogen%20van%20Zonneveld&f=false

Ik volg het gedicht op de voet en probeer eruit te halen wat er misschien in zit.
De titel moge duidelijk zijn: de uittocht, uit Egypte naar het beloofde land, uit het rijk van de dood naar het levende water. Het eerste beeld gaat over mee treurende bomen, ‘met ogen / in hun takken.’ De bomen waaraan de Israëlieten tijdens de ballingschap in Babylonië hun lieren hingen (Psalm 139:2). De ik-figuur in het gedicht ‘ging onder hun blik / gebogen, slofte in de sporen van jouw / zingen zonder woorden.’ Een nigun, een lied zonder woorden, als geneuried en gefloten door de Rattenvanger van Hamelen, die eerst ratten en toen kinderen de dood in lokte.

In het tweede couplet droomt de dode ik-figuur dat zij hangt ‘aan de klanken / die de bosgeest ons verbood.’ Die bosgeest zou kunnen verwijzen naar de Silene Marsyas, een fluit spelende collega van de Rattenvanger.

In het derde couplet is sprake van een doodstraf, en wederom van ogen, die nu overlopen van het beeld ‘van de velden in de verte / engelen in het lentelicht!’ Je ziet een beeld van Elyzeese velden voor je en je hoort in de verte weer een andere fluit: die uit Glucks opera ‘Orfeo ed Euridice.’ Maar de toegang is gesloten, het beloofde land kan wel worden gezien, maar niet betreden.

Het volgende couplet herneemt het beeld uit de Psalmen van de lier die aan de wilgen wordt gehangen, en loopt over in dat van de lier van Orpheus die ‘zucht / om lang geleden liefde / die werd uitgeblust.’ Er zijn kosmische klanken die ‘boven mensenzang verheven / licht en leven is ons woordeloos / gegeven’, zoals eerder de nigun als associatie opkwam, het Lied ohne Worte.

Het laatste couplet gaat over ‘willen liefhebben in alle talen en dat / duizendmaal herhalen.’ In woorden, in muziek. De stem van de hij-persoon in het gedicht wordt herkend als een god, ‘maar menselijk wordt nu zijn stem.’ Het is Hymeneus, de god van het huwelijk. En van de hymnen. ‘O Hymneus hoor / zijn lied.’

Op een razend knappe manier neemt het kosmische besef uit dit lange gedicht een wereldlijke wending. Wat een ontdekking: Mieke van Zonneveld! Een naam om in de gaten te houden, wis en waarachtig.

Herkenning

SpinozaHet was tijdens één van de studiebijeenkomsten van Het Spinozahuis, in het Spinozalyceum in Amsterdam. Na een inleiding kregen we gelegenheid om in kleine groepjes verder te praten. Ik zat in een groepje dat werd geleid door de inleider.
Het was voor mij op dat moment een topic, en ik vroeg het dan ook: mag je volgens de inzichten van Spinoza een mens instrumenteel gebruiken? Ik kan me herinneren dat de gespreksleider niets zei, maar alleen knikte. Blijmoedig knikte. Ik was er even door van mijn stuk gebracht, maar moet er nog vaak aan terugdenken. Omdat dit uiteindelijk op en top Spinoza is.

Dit drong tot mij door op een heel raar moment: toen ik op een ochtend de sleutel in het slot omdraaide, op weg naar mijn werk.
Ik had lopen peinzen over iemand die net als ik dezelfde kerk in Amsterdam bezocht (Spinoza had hier overigens, getuige uitlatingen aan zijn gelovige hospita, niets op tegen) en op een gegeven moment buiten Amsterdam was gaan wonen. Bij tijd en wijle bezocht ze nog haar oude kerk en trof ik haar. Na afloop vroeg ze me dan onder een kopje koffie in een restaurant de oren van het hoofd over alle ins en outs van die kerk – en vooral kerkgangers. Op een gegeven moment was ze weer terug in Amsterdam en op het honk. Op dat moment stopte ook het gezamenlijk koffiedrinken. Ik voelde me ‘gebruikt’ en dat zat me niet lekker. Hoe had ik zo dom kunnen zijn.
Maar terwijl ik die sleutel omdraaide, zette ik blijkbaar ook een knop in mijn hoofd om – of werd er een knop in mijn hersens omgezet, wie zal het zeggen: nee, ik was niet gebruikt maar een instrument geweest om haar pad terug richting kerk weer te effenen. En daar voelde ze zich nu blijkbaar weer helemaal op haar plek. Wat wil een mens nog meer.
Dank, Spinoza voor de gemoedsrust die over mij kwam! Dank ook inleider die mij op dit spoor had gezet.

Hoe valt de bron van die gemoedsrust, die me niet alleen overviel maar vooral ook bij me bleef, nu te verklaren?
Uit stelling 27 van het vijfde deel van Spinoza’s Ethica: ‘Uit de derde soort van kennis [intuïtie in de zin van Spinoza: intuïtief weten, doorschouwen] ontstaat de grootst mogelijke gemoedsrust. Bewijs: de opperste deugd is het kennen van God. Hoe meer de geest met dit soort kennis dingen kent, hoe groter deze deugd. Wanneer iemand dus de dingen met deze soort kennis kent, bereikt hij de hoogst mogelijke volmaaktheid en de grootst mogelijke gemoedsrust.’

Antonio Damasio bouwt zijn boek Het gelijk van Spinoza ook op richting dat vijfde, korte deel uit Spinoza’s Ethica.
Volgens een andere inleider tijdens een zomerweek over Spinoza in Leusden, mede georganiseerd door datzelfde Spinozahuis, maakt Damasio hiermee een – volgens haar zeer ongewenste – draai richting geloof, oftewel: de traditionele opvatting van wat dit volgens haar inhoudt (‘het geloof in een persoonlijke, transcendente God en een leven na de dood’, Piet Steenbakkers in een tekst waarop ik straks verder in zal gaan) en niet de modernere die ‘neer komt op het inzicht dat de gehoorzaamheid jegens God niets anders is dan liefde jegens de naaste’ (Steenbakkers).

Nog helemaal los van het feit of je hier nu wel of niets tegen in wilt brengen, gaat het bij geloven niet alleen om het kennen van en de liefde voor God (amor Dei intellectualis), maar is het als een Jacobsladder: niet alleen figuurlijk naar boven, maar ook de ladder af, naar beneden.

Ook dit inzicht overviel mij op een bepaald moment: toen ik op een avond aan tafel zat.
Ik had lopen piekeren over een collega die mij, als afdelingshoofd, tijdens een functioneringsgesprek, – een gesprek op gelijkwaardig niveau tussen de werkgever en de werknemer – had gezegd niet met mij overweg te kunnen maar verzuimde, ook na herhaald aandringen, de reden(en) ervan te noemen. Dat zat me niet lekker, want hier kon ik niets mee. Maar terwijl ik zat te eten, zette ik blijkbaar een knop in mijn hoofd om – of werd er een knop in mijn hersens omgezet, wie zal het zeggen: Nee, het gaat er niet om of zij mij kent of dat ik haar beter had moeten kennen, maar het gaat erom dat God mij kent en op het goede pad zet. Zoals in Psalm 139:

HEER, u kent mij, u doorgrondt mij,
u weet het als ik zit of sta,
u doorziet van verre mijn gedachten.

En er overviel mij wederom een gevoel van gemoedsrust, die bij me bleef. Of deze nu te verklaren was aan de hand van de Ethica of werd aangedragen door die Psalm? Wie zal het zeggen.

Ik denk zelf dat het een combinatie was: de één (Spinoza) ging in gesprek met de ander (de Bijbel). Mag je dat zo zeggen? Volgens de inleidster in Leusden zou dit ongetwijfeld uit den boze zijn. En daarin staat ze niet alleen.
En daarmee gooit ze volgens mij vorm en inhoud uit elkaar; Spinoza mag dan weliswaar uit de synagoge zijn gezet, en al dan niet afscheid van het joodse denken hebben genomen – het denken zat hoe je het wend of keert toch in zijn DNA, al was het maar een klein strengetje.

Een beetje deterministische opvatting? Maar dat was ook het eerste dat ik over Spinoza leerde. Uit een cursus van de Open Universiteit Nederland. Die tekst van de eerder genoemde Piet Steenbakkers is nu, in een bewerking, een korte cursus van de Open Universiteit: http://www.ou.nl/eCache/DEF/2/24/443.html

Het is de originele tekst die mij op het spoor van Spinoza zette: ik had op grond hiervan een haat liefde verhouding met Spinoza en toog naar Leusden, naar de eerste zomercursus die door Het Spinozahuis in samenwerking met de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW) over hem werd georganiseerd. Om meer over hem te weten te komen. En over wat er zowel aan die haat als die liefde ten grondslag zou kunnen liggen.

Zo kwam ik ook meer te weten over mezelf. Of, zoals de eerder genoemde Spinozakenner Piet Steenbakkers zijn cursustekst voor de Open Universiteit besluit: ‘Het lot van filosofen van dit formaat is, dat ze als persoon verdwijnen achter hun werk. Een filosofie waaraan eenmaal het predikaat klassiek is verleend, gaat een eigen leven leiden en wordt in zekere zin het rechtmatig eigendom van de eeuwen erna. Wij lezen deze wijsgeren – hoe zouden we anders kunnen – vanuit het tijdsgewricht waarin wijzelf ons bevinden, met alle voor- en nadelen van dien: historische distantie biedt meer overzicht, maar minder herkenning.’

Blog n.a.v.: Spinoza: Ethica studiegroep – cursus van de Volksuniversiteit Amsterdam:
http://www.volksuniversiteitamsterdam.nl/cursussen.php?parent_id=4267&child_id=4384&course_id=10366

 

Het licht romantisch?

Peter Neefs_Kathedraal AntwerpenHet summum aan spiritualiteit in de middeleeuwen is volgens de documentaire Les cathédrales dévollées, over het ontstaan van de gotiek in Frankrijk (uitgezonden door TV5 Monde, 2 december 2014) het licht. In de tijd van advent bij uitstek een item om stil bij te staan. Dat doe ik door herplaatsing van een artikel uit Quadraatschrft (maart 1998).

Ik was van mijn stuk gebracht toen ik dr. M.P. Pranger (Universiteit van Amsterdam) eens in een lezing hoorde zeggen, dat de Franse schrijver Georges Duby absoluut geen gelijk had met zijn verheerlijking van het licht in de Franse kathedralen. Wie wel eens in een donkere Franse kerk is geweest, moet volgens Pranger toch kunnen beamen dat dit allemaal maar romantisch is.

Aan de ene kant kwam het mij bekend voor; twee keer had ik met donker weer de Notre-Dame in Parijs gezien en twee keer met al even slecht weer de kathedraal van Reims: geen mooie gebrandschilderde ramen in al hun glorie, maar donkerte alom.
Toch had ik ook twee andere indrukken opgedaan: in de overweldigend lichte kathedralen van Troyes en Antwerpen. Hier – al is volgens kunsthistorici de gotiek hier over haar hoogtepunt heen – heb ik wel iets ervaren van wat Duby in de voetsporen van Dionysius de Areopagiet moet hebben bedoeld met het idee dat God licht is (in: De kathedralenbouwers).

Ik kan me daarom helemaal voorstellen dat – hoewel anderen daaraan twijfelen – de kunsthistoricus H. Jantzen meent dat de kathedraal op het schilderij Kerkinterieur bij nacht (Boedapest, Szépmüvészeti Museum) van Peter Neefs (ca. 1578-na 1656, zie afb.) uitgerekend de Onze-Lieve-Vrouwekerk in Antwerpen is. En niet alleen omdat de Vlaming deze kerk vaker heeft afgebeeld.

Ook hier zitten twee kanten aan het verhaal: dit schilderij heet niet voor niets Kerkinterieur bij nacht; het is er overwegend donker, net als bij slecht weer. Behalve op de plaats die destijds ook zo’n indruk op mij maakte: onder de achthoekige vieringskoepel. Daar staat een processie van mensen met fakkels. De fakkels verspreiden een helder licht, zoals je dat overdag op deze plaats ook zonder fakkels gewaar kunt worden.

Neefs dorst aan waar Duby volgens Pranger bang voor was: hij toonde niet alleen het licht, maar ook de duisternis. Zo krijgt op dit schilderij ook de duisternis op een indrukwekkende manier haar plaats:

de nacht licht als de dag,
de duisternis is als het licht
(Psalm 139).