Claus Sluter en Hans Arp

In een van de toespraken tijdens een crematie wees de spreekster, een buurvrouw van de overledene, op het boek De Bourgondiërs van Bart Van Loo. Het was zijn lievelingsboek geweest over de regio waar hij en zijn vrouw, een vriendin van mij, jaarlijks met de caravan naar toe gingen. Aanleiding genoeg om de pocketuitgave van deze bestseller eindelijk eens te kopen en te gaan lezen. Met mede in mijn achterhoofd, dat mijn ouders ook iets hadden met de ’tere schoonheid van de late middeleeuwen’ (p. 233), met de Bourgondiërs (ca. 1384-1482) en hun kunstuitingen[1]
En ik loop alweer achter, want van Van Loo verscheen recent
Stoute schoenen (De Bezige Bij). ‘Meer dan een historische variant van een Michelingids’ schreef Marc Boone. Dus misschien ga ik wel eens delen nareizen, zoals ik eerder met andere boeken deed (o.a. een boek van Henk Vreekamp en een studie over Gerrit Achterberg).

In het hoofdstuk ‘Schoonheid en waanzin’ uit De Bourgondiërs lees ik, dat ‘mensen begonnen (…) massaal kruisbeelden op te hangen in hoekjes waar ze af en toe een kaars lieten branden’ (p. 226). Het ging in de tijd van Philips de Stoute verder met het plaatsen van heiligenbeeldjes, gemaakt door mensen als diens hof beeldhouwer, de Haarlemmer Claus Sluter (1350-1406, zie afb. van de website van het Rijksmuseum Amsterdam).[2]

Ik maak een grote sprong, die mij brengt bij de tentoonstelling A Petrified Forest (t/m 15 december 2024 in Museum Beelden aan Zee, Den Haag). Een expositie met werk van Hans Arp (1886-1966) dat het museum ontving uit de nalatenschap van deze beeldhouwer die ik ook eerder in blogs vermeldde.[3]
Collega Lisa Spooren schreef er een recensie over.[4] Hierin maakt zij melding van het feit dat Arps beroemde Human Lunar Spectrale (1960) is geplaatst in een ‘onopvallende hoek’, hoewel het de toon voor de expositie zet. Niet – dunkt mij – als een kers op de taart, maar als het alfa en omega ervan.

Volgens een website die ik over dit bronzen beeld raadpleegde, ademt deze menselijke figuur de geest van Auguste Rodin. Sterker nog: het doet denken aan een persoon in gebed.[5] Dat brengt mij terug bij de hoekjes in de Bourgondische huiskamers met hun beelden van Sluter en anderen.

Wat een rake opstelling, daar in Beelden aan Zee! Zomaar vanuit de tijd van Philips de Stoute in Dijon – waar zowel Sluter als de man van mijn vriendin overleden – worden we gekatapulteerd naar de jaren zestig van de vorige eeuw. En naar de huiskamer van mijn ouders, waar kleine ready mades stonden die mijn moeder in de stijl van Arp maakte. Niet in een hoek overigens, maar dat doet aan de schoonheid ervan niets af.

[1] Ik schreef daar eerder een blog over: https://elsvanswol.nl/de-eeuw-van-de-bourgondiers/
[2] Zie ook: https://www.rijksmuseum.nl/nl/pers/persberichten/rijksmuseum-schrijft-nieuwe-aanwinst-toe-aan-meester-nederlandse-beeldhouwkunst–claus-sluter
In een interview met Van Loo (in: Het Parool, 31 augustus 2024) zei de auteur dat deze ‘Michelangelo van de Lage Landen’ in Haarlem ‘volstrekt is vergeten. Alhoewel daar verandering in schijnt te komen’.
[3] Zie ook een recensie van een eerdere expositie op 8WEEKLY.NL: https://8weekly.nl/recensie/ingetogen-hans-arp/
[4] Zie: https://8weekly.nl/recensie/een-naadloze-verbinding-tussen-kunst-en-natuur/
[5] Zie: https://www.tremainefoundation.org/tc-arp-evocation-of-a-form-human-lunar-spectral.html

Echo’s in nieuwe bundel van Jabik Veenbaas

In de bundel Kamermuziek van Jabik Veenbaas – waar ik op deze blog al eerder kort aandacht voor vroeg – staan twee gedichten naast elkaar waarin macro- en microkosmos elkaar in het klein, als in kamermuziek raken: ‘De pianist van Yarmouk’ (p. 40) en ‘Het Nederlands Kamerkoor zingt in de Laurenskerk te Alkmaar’ (p. 41).

In het eerste gedicht echoot de werkelijkheid in het spel van pianist Ayam Ahmad, die speelde midden tussen het puin van het Syrische vluchtelingenkamp. Het filmpje ging viral. De man ontvluchtte Syrië en kwam, zonder zijn gezin, in Duitsland terecht. Hij schreef er een boek over onder dezelfde titel als het gedicht van Veenbaas.

In het tweede gedicht luistert de ik-figuur naar koorzang over lijden en liefde. De borsten van de engelen onder het orgel in Alkmaar brengen hem terug naar de werkelijkheid: de borsten van zijn vrouw. Hij wil de zanger zijn die zich dit herinnert, zoals Ayam als hij niet meer kan spelen wil zingen en als hij dát niet meer kan

zegt hij een stil gebed de zon
de zon

Je kan er Helios, de zonnegod in lezen, maar ook een echo van de zegen uit Numeri 6:24-27:

de HERE doe zijn aangezicht over u lichten en zij u genadig.

Immers: Syrië grenst zowel aan de Middellandse Zee als aan Israël. In de echo’s in de tekst zelf, aan het eind van elk vers, echoën heden en verleden, hoop en wanhoop, al dan niet geïnspireerd door een koorwerk waarin echo’s klinken (Monteverdi? Bach?). Van de moeder ook die zingt

een bruidslied zijn vader klapt
en al zijn ooms en tantes dansen
dansen

Ik zie een moeder met haar dochtertje voor me, die op een avond op een pleintje in een kibboets in Israël samen dansen. Zo gracieus als ik nooit eerder zag en daarna heb gezien.

In het gedicht over het Nederlands Kamerkoor wordt ook met ambivalenties gespeeld. Van het woord engel, dat zowel slaat op de engelen onder het orgel als de vrouw van de ik-figuur, een sterfelijke engel. Van het koor dat zingt over het voorjaar en de wens van de ik-figuur een zanger te zijn

… die zich de wandeling herinnert
tot diep in de winternacht.

Van ontluikende liefde waarnaar de ziel zoekt

tot in de uithoeken van de kerk

En het warmbloedige antwoord in de kou van degene die al heel lang zijn metgezel is.

Het zijn twee schitterende gedichten die alleen al het aanschaffen van deze nieuwe bundel van Jabik Veenbaas waard maken. Om te lezen en te herlezen en er telkens weer een nieuwe laag in te vinden.

Jabik Veenbaas: Kamermuziek
Gedichten
Wereldbibliotheek, 2024
48 pagina’s
ISBN 9789028453746
Prijs: € 22,99

Drieluik: Sacred and Profane

Het is weer eens tijd voor een Drieluik. Drie ervaringen van afgelopen weekend: een concert – inclusief toelichtingen – in het Amsterdamse Concertgebouw, een recensie van de nieuwe dichtbundel van Maria de Groot in de Nieuwsbrief van Meander en de tentoonstelling Unravel in het Amsterdamse Stedelijk Museum.

1. Het Zondagochtend Concert
Het concert waarom het hier gaat, was een coproductie tussen AVROTROS en Het Concertgebouw. Het ging in iets uitgebreidere vorm vrijdagavond 4 oktober in TivoliVredenburg in Utrecht. En op zondagochtend 6 oktober dus in Amsterdam.
De redactie van de VPRO Gids had dit waarschijnlijk niet door en vroeg twee verschillende redacteuren, Mark van der Voort en Martin Kaaij, om voor twee edities (week 39 en 40) een voorbeschouwing te schrijven over deze concerten door het Groot Omroepkoor o.l.v. Benjamin Goodson en m.m.v. de pianiste Nino Gvetadze.

Op het programma stond werk van Françis Poulenc (foto), Johannes Brahms, Franz Schubert en Benjamin Britten. ‘Zowel Britten als Poulenc’, schreef Van der Voort, ‘verenigden wereldse muziek-verlokkingen met een diep doorvoelde religieuze houding’. Kaaij tapte uit een ander vaatje en begint met een ervaring van Simone Weil in het New York van 1942. Hij omschreef haar als filosoof, maar ze was ook activiste en mystica. Waarom dat belangrijk is om te vermelden, kom ik straks terug.

Het meeste hout sneed de toelichting in het programmablad bij het concert van de hand van Alexander Klapwijk, bekend als concertinleider in onder meer Utrecht en Rotterdam. Hij schrijft dat Britten ‘erg gecharmeerd [was] van het seculiere christendom dat de Anglicaanse bisschop van Woolwich, John A. T. Robinson, in zijn boek Honest to God beschreef’.

2. Maria de Groot
Vervolgens de recensie van psycholoog en freelance schrijver Ivan Sacharov van de dichtbundel Klokkenstoel (Uitg. Elikser, 2024) van Maria de Groot.[1] Sacharov begint met wat achtergrondinformatie over haar, waarin hij het een ‘aparte combinatie’ vindt dat de schrijfster, theologe en emeritus-predikante ook ‘actief [was] als feministe’. Dat voert ons terug naar Simone Weil, met wiens mystieke kant De Groot verwant is, net als – meer nog – met Theresa van Avila. Dus zo vreemd is die combinatie zeker niet.

Hierna vermeldt de recensent dat Maria de Groot ‘door de gevestigde orde van literaire critici vooral [wordt] genegeerd’. Dat klinkt negatiever dan hoe Gerrit Komrij haar werk eens karakteriseerde: het is jammer, vond hij, dat ze een religieuze inborst heeft, want ze is een groot dichteres.
Dit gezegd hebbend, citeert Sacharov het gedicht Klokkenstoel. Daarin is onder andere sprake van een

Stoel van stro, bouwsel van gras.

De seculiere pendant van de klokkenstoel bij een kerk; Sacred and Profane heette de cyclus van Britten die het Groot Omroepkoor uitvoerde. Eigenlijk vindt Sacharov het ‘gewoon een goed gedicht’, al zijn ‘de toespelingen op het christelijk geloof (…) in deze tijd niet in alle kringen bevorderlijk om je poëzie over de streep te krijgen’.

3. Unravel
Op de een of andere manier ligt dit bij beeldende kunst anders. Neem als voorbeeld de installatie Gebedswolke van de Zuid-Afrikaanse kunstenaar Igshaan Adams die valt te zien op de tentoonstelling Unravel in het Amsterdamse Stedelijk Museum [foto EvS]. Het werk is geïnspireerd door opstuivende stofwolken door dansende en stampende voeten. Weer die dubbelheid die we al ettelijke keren tegenkwamen.

De expositie laat textielkunst zien. Kunst die bijvoorbeeld tijdens workshops in de kerk in Chili onder Pinochet werd gemaakt. Als protest, maar omdat het binnen de context van de kerk was ontstaan, werd het niet als zodanig (h)erkend. De verlokking van het aaibare materiaal gaat samen met een religieuze houding, net als de werken die het Groot Omroepkoor zong. Activistisch werk als van feministen gelijk Simone Weil en Maria de Groot is het. Uitgerekend in een vorm (textiel) die door mannelijke kunstenaars niet vaak is toegepast of voor vol wordt aangezien.
Of, zoals op het eerste tekstbordje op de tentoonstelling staat – en waarin ook een boek wordt genoemd –: ‘In haar boek The Subversive Stitch (De rebelse steek) uit 1984 beschrijft Rozsika Parker hoe textiel in de westerse geschiedenis onterecht als vrouwenwerk is bestempeld. Ze belicht ook hoe naaien en borduren voor vrouwen zowel een symbool van onderdrukking als een middel voor zelfexpressie zijn geworden.’

Het is gewoon goede kunst, – net zoals dat gedicht van De Groot -, die daar in de kelder van het Stedelijk Museum wordt getoond (nog t/m 5 januari 2025). Luisteren, lezen en kijken dus. Goed luisteren, lezen en kijken. Al dicht zij


omdat ik niet luisteren kan
– ieder is doof

Toch maar proberen.

 

[1] Zie: https://www.bol.com/nl/nl/p/klokkenstoel/9300000179472446/?bltgh=uu-ZrH-WMQPzlNnLLApAbQ.2_6.7.ProductTitle

Geef vrede, Heer, geef vrede

Een oud-collega bezigde graag en veelvuldig de uitdrukking ‘Voortschrijdend inzicht’. Zo’n uitdrukking kan onder meer worden gebruikt om nuanceringen aan te brengen in eerdere denkbeelden. Zoiets ga ik nu ook doen, aan de vooravond van de jubileumviering van Kerk & Vrede op zaterdag 5 oktober 2024 in Utrecht.

Het nieuwe lied dat Andries Govaart en Frans Bullens schreven en van muziek voorzien ter gelegenheid van dat 100-jarig bestaan (Dona nobis pacem) vormt de aanleiding. Het refrein klinkt als een proclamatie:

Die dag zal komen, verhaast de tijd:
de nieuwe aarde waar wij van dromen,
waar wij aan werken, die Gij bereidt.[1]

De vier coupletten cirkelen rond vrede tussen mensen, met de aarde, op de markt en tussen volken. De melodie is eerst vertellend, dan dansant en tot slot dus proclamerend. Te zingen door solozang, zanggroep (bijvoorbeeld een cantorij) en allen (refrein). Het lied roept bij mij herinneringen op aan met name Franse orgelmuziek.

Jehan Alains Litanies
Ik denk om te beginnen terug aan een orgelconcert door Jos van der Kooy dat hij afsloot met een toegift: Litanies JA 119 van Jehan Alain (1911-1940, foto linksboven). Ik schrok; een toegift associeer ik toch eerder met een vrolijke noot als uitsmijter. Zoals pianiste Maria Joã Pires eens een concert in het Amsterdamse Concertgebouw afsloot en er grandioos naast sloeg, tot grote hilariteit van niet alleen de zaal maar ook, – alle spanning van het concert achter zich latend -, de pianiste zelf. Dát is een encore.
Maar zoveel jaar later, te midden van oorlogen die worden gevoerd en dreigen, ga ik twijfelen. Zó een concert afsluiten als Van der Kooy deed, is ook een oproep, een gebed om vrede in optima forma.

Een kerkorganist werd door Litanies geïnspireerd en gaf onlangs tijdens een kerkdienst het voorspel van Gezang 1010 (‘Geef vrede, Heer, geef vrede’) vorm met dezelfde soort korte, herhaalde melodiefragmenten als waarmee ook Alain zijn standaardwerk (een smeekbede) had opgebouwd. Hoe treffend was dat.

Overigens begón Van der Kooy later ook wel (eens) een concert met Alains indrukwekkende stuk (18 augustus 2020, Grote of St. Bavokerk in Haarlem, foto hierboven) als was het een Kyrie, om toen in Haarlem af te sluiten met een deel (‘Transports de joie’) uit L’Ascension van Olivier Messiaen (1908-1992), een componist die Alain duidelijk heeft beïnvloed. Als was het een Gloria.

Da pacem domine
Nog zo’n schrikmoment. Tijdens een ander orgelconcert, in de Utrechtse Dom (10 augustus 2024) improviseerde Jan Jansen op de melodie Da pacem domine. Het klonk mij eerder als een slagveld vol oorlogsgeweld dan een roep om vrede. Of legde de organist – die volgens een inleidend praatje niet zo blij was met deze opdracht – het geweld neer aan de voeten van de Heer? Bidden is immers ook dingen in vertrouwen bij God neerleggen. Ook hier bleek bij nader inzien een andere uitleg mogelijk, zoals Jeroen Hopster in een artikel in Filosofie Magazine (10/2024, p. 18 e.v.) twee verschillende opvattingen van Vladimir Nabokovs roman Lolita gaf. Aan de ene kant citeerde hij een criticus die schreef dat ‘pedofilie geen onderwerp [is] dat met poëzie zou moeten worden gelinkt’ en aan de andere kant ‘kun je het ook juist opvatten als een aanklacht’.

Aus tiefer Not schrei ich zu Dir
Wat me ook is bijgebleven, is dat ik aan het begin van de Golfoorlog (1990) samen met orgel in een kapel in Amsterdam op hobo het koraal Aus tiefer Not schrei ich zu Dir van Jean Langlais (1907-1991, foto rechtsboven) speelde; nog zo’n grote Franse componist/organist die ik eens in de Kruiskerk in Amstelveen heb horen spelen. Ik had al een tijdje geen hobo gespeeld en het kostte me een beetje moeite. De lading van de muziek én van die moeite kwam dankzij de context van de Golfoorlog extra binnen.[2]
Het was zoiets als de foto’s die Annie Leibovitz maakte van de generale repetitie van Samuel Becketts Wachten op Godot in de regie van haar geliefde Susan Sontag in Serajevo. Arthur Japin schreef er in zijn roman Het Stravinsky-spel (Uitg. De Arbeiderspers, 2024) het volgende over: ‘Het resultaat is nogal korrelig, alsof haar lens het gruis dat ons omringde zichtbaar had gemaakt’ (p. 248).

Marjan Slob
Terug naar het lied waarmee ik begon. Wij dromen van een nieuwe aarde en werken er volgens de dichter ook aan. Het voert mij naar een mooie column van Marjan Slob, momenteel Denker des Vaderlands (in: Filosofie Magazine, 10/2024, p. 17). Zij heeft het hierin onder meer over engelen, ‘die volgens de Schrift hun ogen bedekken met hun vleugels’. Slob vraagt zich af waarom: ‘Willen ze misschien niet kijken? Vinden ze het te erg wat ze zouden zien?’
Zulke beelden komen we in de Psalmen ook tegen met betrekking tot God (bijvoorbeeld Psalm 27:9). Zodat wij Hem opnieuw gaan zoeken en misschien nóg harder werken aan vrede. En dan schrijft Slob: ‘Gebruik je gemankeerde vleugels om te vliegen’. Op de vleugels van een lied. Kyrie en Gloria. Zoals in het ballet Dona nobis pacem van John Neumeier op de Hohe Messe van Joh. Seb. Bach, dat zaterdag 5 oktober wordt uitgezonden op NPO2 Extra (6.05 – 8.10 uur). Dezelfde dag als de jubileumviering van Kerk & Vrede in Utrecht.

           

[1] Zie: https://kerkenvrede.nl/file/kerkenvrede/36d541f9db825369f8fef661d6d1324a/
[2] Zie ook: https://elsvanswol.nl/art-and-enlightenment/
Luister naar een mooie opname van dit werk van Langlais door Mark Busscher (trompet) en Christine Kamp (orgel): https://www.youtube.com/watch?v=WQfEteBHV2k
Christine Kamp legde ook Litanies vast: https://www.youtube.com/watch?v=65mbFtnO1Eg
En een ander toepasselijk werk van Langlais: Chant de paix (1942): https://www.youtube.com/watch?v=1bgIL2peZE8
Met dank aan Fons Brouwer die mij hierop wees.