Geef vrede, Heer, geef vrede

Een oud-collega bezigde graag en veelvuldig de uitdrukking ‘Voortschrijdend inzicht’. Zo’n uitdrukking kan onder meer worden gebruikt om nuanceringen aan te brengen in eerdere denkbeelden. Zoiets ga ik nu ook doen, aan de vooravond van de jubileumviering van Kerk & Vrede op zaterdag 5 oktober 2024 in Utrecht.

Het nieuwe lied dat Andries Govaart en Frans Bullens schreven en van muziek voorzien ter gelegenheid van dat 100-jarig bestaan (Dona nobis pacem) vormt de aanleiding. Het refrein klinkt als een proclamatie:

Die dag zal komen, verhaast de tijd:
de nieuwe aarde waar wij van dromen,
waar wij aan werken, die Gij bereidt.[1]

De vier coupletten cirkelen rond vrede tussen mensen, met de aarde, op de markt en tussen volken. De melodie is eerst vertellend, dan dansant en tot slot dus proclamerend. Te zingen door solozang, zanggroep (bijvoorbeeld een cantorij) en allen (refrein). Het lied roept bij mij herinneringen op aan met name Franse orgelmuziek.

Jehan Alains Litanies
Ik denk om te beginnen terug aan een orgelconcert door Jos van der Kooy dat hij afsloot met een toegift: Litanies JA 119 van Jehan Alain (1911-1940, foto linksboven). Ik schrok; een toegift associeer ik toch eerder met een vrolijke noot als uitsmijter. Zoals pianiste Maria Joã Pires eens een concert in het Amsterdamse Concertgebouw afsloot en er grandioos naast sloeg, tot grote hilariteit van niet alleen de zaal maar ook, – alle spanning van het concert achter zich latend -, de pianiste zelf. Dát is een encore.
Maar zoveel jaar later, te midden van oorlogen die worden gevoerd en dreigen, ga ik twijfelen. Zó een concert afsluiten als Van der Kooy deed, is ook een oproep, een gebed om vrede in optima forma.

Een kerkorganist werd door Litanies geïnspireerd en gaf onlangs tijdens een kerkdienst het voorspel van Gezang 1010 (‘Geef vrede, Heer, geef vrede’) vorm met dezelfde soort korte, herhaalde melodiefragmenten als waarmee ook Alain zijn standaardwerk (een smeekbede) had opgebouwd. Hoe treffend was dat.

Overigens begón Van der Kooy later ook wel (eens) een concert met Alains indrukwekkende stuk (18 augustus 2020, Grote of St. Bavokerk in Haarlem, foto hierboven) als was het een Kyrie, om toen in Haarlem af te sluiten met een deel (‘Transports de joie’) uit L’Ascension van Olivier Messiaen (1908-1992), een componist die Alain duidelijk heeft beïnvloed. Als was het een Gloria.

Da pacem domine
Nog zo’n schrikmoment. Tijdens een ander orgelconcert, in de Utrechtse Dom (10 augustus 2024) improviseerde Jan Jansen op de melodie Da pacem domine. Het klonk mij eerder als een slagveld vol oorlogsgeweld dan een roep om vrede. Of legde de organist – die volgens een inleidend praatje niet zo blij was met deze opdracht – het geweld neer aan de voeten van de Heer? Bidden is immers ook dingen in vertrouwen bij God neerleggen. Ook hier bleek bij nader inzien een andere uitleg mogelijk, zoals Jeroen Hopster in een artikel in Filosofie Magazine (10/2024, p. 18 e.v.) twee verschillende opvattingen van Vladimir Nabokovs roman Lolita gaf. Aan de ene kant citeerde hij een criticus die schreef dat ‘pedofilie geen onderwerp [is] dat met poëzie zou moeten worden gelinkt’ en aan de andere kant ‘kun je het ook juist opvatten als een aanklacht’.

Aus tiefer Not schrei ich zu Dir
Wat me ook is bijgebleven, is dat ik aan het begin van de Golfoorlog (1990) samen met orgel in een kapel in Amsterdam op hobo het koraal Aus tiefer Not schrei ich zu Dir van Jean Langlais (1907-1991, foto rechtsboven) speelde; nog zo’n grote Franse componist/organist die ik eens in de Kruiskerk in Amstelveen heb horen spelen. Ik had al een tijdje geen hobo gespeeld en het kostte me een beetje moeite. De lading van de muziek én van die moeite kwam dankzij de context van de Golfoorlog extra binnen.[2]
Het was zoiets als de foto’s die Annie Leibovitz maakte van de generale repetitie van Samuel Becketts Wachten op Godot in de regie van haar geliefde Susan Sontag in Serajevo. Arthur Japin schreef er in zijn roman Het Stravinsky-spel (Uitg. De Arbeiderspers, 2024) het volgende over: ‘Het resultaat is nogal korrelig, alsof haar lens het gruis dat ons omringde zichtbaar had gemaakt’ (p. 248).

Marjan Slob
Terug naar het lied waarmee ik begon. Wij dromen van een nieuwe aarde en werken er volgens de dichter ook aan. Het voert mij naar een mooie column van Marjan Slob, momenteel Denker des Vaderlands (in: Filosofie Magazine, 10/2024, p. 17). Zij heeft het hierin onder meer over engelen, ‘die volgens de Schrift hun ogen bedekken met hun vleugels’. Slob vraagt zich af waarom: ‘Willen ze misschien niet kijken? Vinden ze het te erg wat ze zouden zien?’
Zulke beelden komen we in de Psalmen ook tegen met betrekking tot God (bijvoorbeeld Psalm 27:9). Zodat wij Hem opnieuw gaan zoeken en misschien nóg harder werken aan vrede. En dan schrijft Slob: ‘Gebruik je gemankeerde vleugels om te vliegen’. Op de vleugels van een lied. Kyrie en Gloria. Zoals in het ballet Dona nobis pacem van John Neumeier op de Hohe Messe van Joh. Seb. Bach, dat zaterdag 5 oktober wordt uitgezonden op NPO2 Extra (6.05 – 8.10 uur). Dezelfde dag als de jubileumviering van Kerk & Vrede in Utrecht.

           

[1] Zie: https://kerkenvrede.nl/file/kerkenvrede/36d541f9db825369f8fef661d6d1324a/
[2] Zie ook: https://elsvanswol.nl/art-and-enlightenment/
Luister naar een mooie opname van dit werk van Langlais door Mark Busscher (trompet) en Christine Kamp (orgel): https://www.youtube.com/watch?v=WQfEteBHV2k
Christine Kamp legde ook Litanies vast: https://www.youtube.com/watch?v=65mbFtnO1Eg
En een ander toepasselijk werk van Langlais: Chant de paix (1942): https://www.youtube.com/watch?v=1bgIL2peZE8
Met dank aan Fons Brouwer die mij hierop wees.

Het voelende denken van Camus

De naam Albert Camus komt in deze blog met enige regelmaat langs, want ik heb wat met wat zo mooi in een dubbelslag zijn ‘voelende denken’ wordt genoemd. Het zal dan ook niet bevreemden, dat ik meteen inschreef op de online lezing over hem door Roel Meijvis (ISVW, 4 december 2023) en later diens boek De glimlach van de aarde kocht met als ondertitel Het voelende denken van Albert Camus (ISVW Uitgevers, 2023). Maar het mooiste dat ik onlangs over Camus las, waren de slechts 3 1/2e pagina die Tinneke Beeckman over hem schreef in Ken jezelf. Een openhartige filosofie (Boom 2023, p. 187-190).[1] Een drieluik in het kader van de Maand van de filosofie 2024.

1. Het boek van Meijvis
Meijvis benoemt naast de meer bekende aspecten van Camus’ werk (het absurde, de opstand) een derde: het raadsel. Hij deelt dit onder in: de natuur, het ware leven en mystiek. Hij noemt het ‘ongrijpbaar fijnzinnig’. Het gaat dan om de grootsheid van het leven en de intimiteit van het bestaan. De natuur wordt bijna goddelijk. Maar let wel: als je terugkomt uit de natuur, wacht de wereld. Dat is een spanning. De problemen die je tegenkomt, moet je laten staan en niet goedpraten.

Meijvis stelt al aan het begin van zijn boek dat er bij Camus ‘geen sprake is van ontheiliging. De heiligheid van het leven zelf, dit leven, hier op aarde, is (…) een van de kernthema’s in het werk van Camus’ (p. 24). Even verderop meldt de auteur dat Simone Weil, ‘mede vanwege haar politieke maar ook haar mystieke denken, tot zijn belangrijkste invloeden behoort’ (p. 37).

Een mooie zin is: ‘Toch lijkt door de kieren van deze donkere boeken [onder andere van Dostojevski, vS] het licht van een liefdevolle gevoeligheid voor het leven tot ons te schijnen’ (p. 38). Wat Camus volgens Meijvis van Dostojevski lijkt te hebben overgenomen, is de ‘verplaatsing van God of het goddelijke van de hemel naar de aarde’ (p. 43).

Naast Weil en Dostojevski noemt Meijvis ook Meister Eckhart die invloed op Camus’ denken had: ‘In de ervaring van het goddelijke word ik aangeraakt. Ik zwijg, waardoor God werkzaam kan zijn in mij’ (p. 106). Het is hier dat ik de overstap maak naar

2. Tinneke Beeckman
Het is opvallend dat ze Camus behandelt in haar boek over jezelf (op een filosofische manier) kennen, omdat Camus stelt dat – in de woorden van Meijvis – ‘we nooit onszelf zullen kennen, omdat we geen eenheid zijn, maar levende wezens die veranderlijk zijn en onlogisch’ (p. 74). Maar Beeckman is een praktisch filosoof en neemt Camus op in het vierde deel van haar boek: ‘Hoe leef je en hoe sterf je?’

Het is razend knap hoe de auteur in 3 1/2e pagina het denken van Camus uiteen weet te zetten. Ze bespreekt net als Meijvis Camus’ idee van het absurde (‘een diepe kloof tussen wat jezelf verlangt en de wereld, die je hierin teleurstelt’, p. 187) en revolte (‘verzet tegen het onrecht en de stilte in de wereld’, p. 188). Maar ze gaat ook in op wat zij het ‘op zoek gaan naar het licht in jezelf’ noemt (p. 189). Camus vindt het in ‘het licht, de zee, de zon, de zingende vogels’ in Algerije (p. 189). Beeckman verwijst dan naar de kreet in klassieke tragedies: ‘”O licht” (…), van helden die hun lot helder inzien. Het licht brengt redding’ (ibid.). ‘Met dat innerlijk licht kan hij de duistere wereld tegemoet treden’ (p. 190).

Beeckman eindigt met een persoonlijke noot. Ze kijkt naar het park aan de overkant van haar huis en denkt aan Camus’ beschrijving ‘van de schoonheid van de bomen, de lucht, de zon’ (ibid.).
Het is hetzelfde als wat Meijvis zegt. Alleen is beider insteek een andere. De een vanuit een meer religieuze insteek dan de ander, maar dan op een manier waarin bij beiden binnen- en buitenwereld elkaar de hand schudden. Ook bij Camus zelf. Dat is zo mooi aan zijn denken en doen.

3. Ken u zelf?
En hoe zit het dan met dat ‘Ken u zelf?’ Dat gebeurde mij tijdens de een-op-een gesprekken die we tijdens de cursus van de Volksuniversiteit Amsterdam aan de hand van het boek van TInneke Beeckman voerden. Of liever: aan de hand van een hoofdstuk uit het boek. Degene met wie ik een gesprekje voerde, liet haar binnenkant zien. Ik bleef meer aan de buitenkant. Onveranderlijk en logisch? Ja – eerder een vaste kern waar je af en toe logischerwijs met je neus op wordt gedrukt. Je kunt het enigszins bijsturen, dat wel. Er is – zou Camus zeggen – werk aan de winkel. Altijd.

[1] Met dank aan Carolien van Welij die onder meer dit boek koos voor haar Filosofische Leesclub ‘Ken jezelf’ (Volksuniversiteit Amsterdam, februari-mei 2024).

Komende editie van het Holland Festival gaat Sisyphe door Victor Pilon, 4D Art (16-28 juni 2024) in het Transformatorhuis van de Westergas in Amsterdam:

Gewapend met alleen een schep verplaatst kunstenaar Victor Pilon twaalf dagen lang een ontzagwekkende berg zand. Deze performance-marathon is geïnspireerd op het beroemde essay De mythe van Sisyphus van Albert Camus, de Franse filosoof van het absurde. De straf van Sisyphus, die door de goden wordt veroordeeld om tot in de eeuwigheid een zware steen tegen een steile berg op te duwen, ziet Camus als een metafoor voor het menselijk bestaan. Om door te kunnen gaan met leven, moet je aanvaarden dat het leven betekenisloos is.

https://www.youtube.com/watch?v=b8phCPTBen8

 

Goede Vrijdag en Pasen: Pärt en Purcell

Elk jaar probeer ik een voor mij tot dan nog onbekend stuk muziek voor de passietijd te leren kennen. Zo kwamen afgelopen jaren onder meer voorbij: de Brockes Passion van Georg Friedrich Händel, Golgotha van Frank Martin, de Johannes Passion van Arvo Pärt, Deus Passus van Wolfgang Rihm, Der Tod Jesu van Carl Heinrich Graun en Parsifal van Wagner.

Dit jaar werd een combinatie van twee stukken in mijn schoot geworpen die, zo na elkaar beluisterd, werkten als een Kyrie en Gloria, als Goede Vrijdag en Pasen: Lamentate van – wederom – Arvo Pärt (foto: Tonu Tormis) en The Lord is my light Z. 55 (1682) op de tekst van Psalm 27 van Henry Purcell. Beide stukken werden gedraaid op NPO Radio4, in de nachtelijke, doorwaakte uren van 8 op 9 maart jl.

Arvo Pärt
De titel Lamentate deed mij denken aan de Lamentations of Jeremiah. Zettingen van de Klaagliederen waren in de Stille Week in bijvoorbeeld het 16de-eeuwse Engeland gebruikelijk. We kennen er mooie voorbeelden van, onder meer van Th. Tallis en Robert White.
Maar op internet lees ik dat Pärt zijn inspiratie haalde uit Marsyas, een sculptuur van Anish Kapoor (2002, Turbine Hall in Tate Modern, Londen) en dat het niet is geschreven voor de doden, maar voor de levenden. ‘Something of a spiritual sequel to Brahms’ Ein deutsches Requiem’.[1]

Toch is er denk ik niets mis mee om het juist in de Veertigdagentijd te draaien en beluisteren. Dan werkt het een beetje op de manier waarop gastdirigent Johanna Soller, die dit jaar Bachs Matthäus-Passion bij de Nederlandse Bachvereniging dirigeert zei. De koralen en aria’s daarin bieden voor haar ‘rustpunten in het verhaal dat steeds voorwaarts gaat (…). En ze staan op een bepaalde manier ook los van het Bijbelse passieverhaal (…). De inhoud is indringend en persoonlijk en daarmee hoop ik iedereen te raken’. Al bedoelt ze ongetwijfeld niet te zeggen dat it’s about you, om een uitspraak van Kristien Hemmerechts te parafraseren die ze deed bij de boekpresentatie van Aarnoud van der Deijls boek De toekomst van de kerk. Essay vol rouw en hoop.[2]

Zoals Pärt mij in die nachtelijke uren raakte, met een stuk dat wel en toch ook weer niet los staat van het lijdensverhaal. Veertig (!) minuten lang, in een uitvoering door Alexei Lubimov (piano) met het SWR Radio-Sinfonieorchester Stuttgart o.l.v. Andrzej Borejko.
Het is een stuk dat zowel licht en donker in zich bergt, tien delen lang over datgene wat je niet kunt uitspreken, over dood en lijden. Iets dat iedereen aangaat, indringend en persoonlijk. Pärt – lees ik in het genoemde artikel op internet – weet erover mee te praten. De muziek van de Est werd door de Russen niet gewaardeerd: te modern, te religieus. Het leidde naar een persoonlijke crisis. Uiteindelijk bracht het hem een nieuwe stijl, omschreven als tintinnabuli. Geïnspireerd door de klank van een belletje in de Orthodoxe liturgie. Een klank die de stilte doorbreekt, zoals één mooi gespeelde noot zonder woorden al veelzeggend kan zijn.

Henry Purcell
Purcell gebruikt in zijn The Lord is my light wel woorden. Die uit Psalm 27. Gezet voor alt, tenor, bas, gemengd koor, strijkers en basso continuo.[3]
Ik begon met te zeggen, dat Pärts muziek de uitwerking van een Kyrie op mij had en Purcells Psalm die van een Gloria: een lofzang. Maar eigenlijk staat Purcell nog dichter bij Pärt dan ik me midden in de nacht, op een oor liggend realiseerde.

Het is zoals op de website theologie.nl staat: het gaat om eenzelfde soort spanning: ‘het goede en het kwade, het geluk en de nood (…), tegelijkertijd (…) seculier én gelovig-zijn, tegelijkertijd vertrouwen én bang zijn (…), stem en tegenstem’. De auteur vraagt zich af, of het hier om ‘interne stemmen’ gaat, alsof het de dichter zelf is die zich moed inzingt, of dat het om verschillende stemmen gaat, ‘als in een koor, of in de liturgie, waar stem en tegenstem hun plaats krijgen’. Kyrie en Gloria, en ook: Pärt als interne stem en Purcell in een koor. Wij mogen luisteren (Pärt) en meezingen met de Psalmist. Stil zijn en op verhoogde toon in herkenning onze stem invoegen in het koor.

 

[1] https://www.piano-classics.com/articles/p/paert-lamentate/
[2] Geciteerd door Florida de Kok in haar artikel ‘It’s not about you’ in: In de Waagschaal jrg. 53 (2024) nr. 3 (2 maart), p. 18-21.
[3] Zie: https://herzienestatenvertaling.nl/teksten/psalm/27 en: https://www.theologie.nl/preekschets-psalm-27/

Realistisch sprookje van Jan Keij


Leonora de heks was als Leonootje, als kind al een meisje met de trekken van een Pippi Langkous van Astrid Lindgren of een ‘Stout meisje’ zoals Annie M.G. Schmidt het beschreef. Dat moest ook wel met zulke ouders als Gertrude en Nico Niemandsverdriet. Maar gelukkig had ze haar lappenpop. En magische krachten!

Gertrude en Nico kwamen bij een skiongeluk om het leven. Leonootje, inmiddels 17 jaar, voerde een gevecht tussen haar hoofd (fijn!) en haar hart (droevig!). Alleen is maar alleen. Al heb je een lappenpop.

 

Ze liet haar oog vallen op Karel Gevelsteen, een ‘spetter’, maar Karel ziet in zijn verbeelding een pukkeltje op haar neus uitgroeien tot een enorme puist à la – denk je er dan als lezer bij – Nanny McPhee. Het gevoel overheerste en in plaats van naar de dokter te gaan, sneed ze het pukkeltje open met een aardappelschilmesje. En toen werd ze boos, op alles en iedereen. Op het moment dat ze weer in de spiegel keek, zag ze een hard en hoekig gezicht met koude ogen; Leonora was geboren.
Leonootje was verstopt geraakt in de boze Leonora, als een matroesjka. Wat volgt is een beschrijving van Leonora waar je als lezer bijna onpasselijk van wordt, net als de misselijk makende beschrijving van haar huis.

Leonootje zet zich aan het denken
Het bericht dat Karel Gevelsteen zou gaan trouwen met kroonprinses Jacinta zette Leonootje aan het denken. Ze zinde op wraak en bladerde allerlei boeken over het heksenvak door. Ze besloot uiteindelijk Karel met behulp van pilletjes in een standbeeld te veranderen. Zoals iedereen die Medusa aankeek verstarde, maar dan een beeld met allemaal grote pukkels. Om in de stemming te komen voor een tocht op de bezemsteel, zette ze het muziekstuk De tovenaarsleerling van Paul Dukas op.
Alleen: pech achtervolgde haar en onderweg verloor ze het flesje met pillen, dat werd gevonden door een jongetje, Kobus Zeldenrust. Je raadt al wat er gebeurt: meester Gijs Gozewijn betrapte Kobus met het flesje en nam het in beslag, snoeper als hij was. Kobus zat inmiddels onder de groenrode pukkels die steeds groter en talrijker werden, en ook de meester kreeg jeuk en … werd van steen, zoals Gregor Samsa in De gedaantewisseling van Franz Kafka veranderde in een kever.

Kobus gaat op onderzoek uit
Kobus besloot het dopje van het flesje te bewaren en zelf op onderzoek uit te gaan. Die gelegenheid kreeg hij ongestoord, want zijn ouders – ook hij heeft het niet met ze getroffen – zijn op zakenreis met aansluitend een vakantie. Op het dopje stond de naam van Leonora. Kobus gaat op de brommer van zijn vader naar haar toe. De heks heeft hem echter meteen vies door en vertelt dat de pillen voor Karel Gevelsteen waren bedoeld. Even, heel even gunt ze hem onbedoeld een blik in haar innerlijk, op Leonootje. Ze stelt dat de pukkelkop Kobus’ eigen schuld is; een thema dat in de uitleg van Kafka’s boek ook opduikt.

Kobus wordt gevangen gezet in een kamer in het huis van Leonora. Hij weet te ontsnappen en gaat op zoek naar waar de toverkracht van de heks vandaan komt. Hij slaat allemaal boeken in de kelder op. Hij leest over ‘ontpukkeling’. Dat wilde hij wel, maar hij wilde óók wat ‘onder Leonora’s heksen-ik zat’ naar boven halen, ‘om haar te helpen’. En zichzelf natuurlijk. Het kwam nu op denken aan en een idee krijgen om de heks te ontpukkelen. Ten dele dan – want haar toverspreuken werken niet meer. Uiteindelijk ontsnapt Leonootje en valt Leonora ten prooi aan diep verdriet.

Moraal van het verhaal
Moraal van het verhaal: ‘Kobus was, helemaal per ongeluk, een echte inbreker geweest’. Met mooie gevolgen.

Tot zover het kostelijke, goed geschreven, spannende en soms ook ontroerende verhaal en de intertekstualiteit ervan, maar de auteur schreef in een aankondiging van zijn ‘realistische sprookje’, dat ook ‘zijn’ filosofen (Levinas, Nietzsche en Kierkegaard) ‘herkenbaar naar voren komen’. Niet dat ze letterlijk worden opgevoerd, maar toch.
Levinas – de man die net als Kobus zijn naaste aankijkt. Nietzsche – de man die zich afvroeg wat je ziet wanneer je in je innerlijk te rade gaat. Kierkegaard – de man die nadacht over de ‘enkeling’. Om maar wat kenmerken van deze drie denkers te noemen.
Het zit allemaal verstopt, net als Leonootje en is daardoor niet vergelijkbaar met bijvoorbeeld een ander recent verschenen filosofieboek voor kinderen, De kinderen van Chronos van Erno Eskens (tekst) en Myrthe Kerkwijk (illustraties). Daarin staan ook filosofen centraal staan: Thales, Plato en Diogenes, maar die zijn niet verstopt.

Het boek van Jan Keij is bedoeld voor kinderen vanaf 9 jaar. Zeer aan te bevelen! Niet in de laatste plaats door de schitterende illustraties van Nienke Heij.

Jan Keij: Het geheim van Leonora de heks
ISBN 978-94-6443-140-7
Prijs: € 14,95

Wit/zwart, licht/donker

In het verlengde van de gewelddadige dood van George Floyd verscheen een artikel van de Shakespearegeleerde Farah Karim-Cooper (foto links) over de raciale betekenis achter het gebruik van licht/donker en wit/zwart in het Engeland van Shakespeare. En – laten we eerlijk zijn – in dat van onze tijd.
Een zin die me diep raakte, is deze: ‘It is a little odd but not perplexing that for years white scholars refused to or did not see the racial meanings behind the language of light and dark or white and black’. De auteur geeft dan voorbeelden van schilderijen en fresco’s met ‘divine light of God or Christ and the darkness complexions of devils, demons and death’. Zij concludeert, dat ‘binaries of black and white helped create or contributed to concepts of race’.

In de ruimte van de Openbaring
In dezelfde tijd dat ik dit artikel las, was ik bezig met de feestbundel ter gelegenheid van het emeritaat van de inmiddels overladen theoloog Nico Bakker: In de ruimte van de openbaring (Uitgeverij Kok Kampen, 1999). In veel bijdragen daaraan speelt het begrip ‘tertium’ een grote rol. Dat moet niet worden begrepen als een synthese van these (bijvoorbeeld wit of licht) en antithese (bijvoorbeeld zwart en donker), maar als een grond. Of – zoals Wouter Klouwen schrijft – het ‘geloof nergens anders hebbend dan in (…) de Naam’ (p. 59), dat in ons woning vindt. Of, zoals Augustinus zegt (geciteerd door Lieuwe van der Meer): dat ‘wij in elkander komen wonen, zodat zij als het ware in ons gaan spreken wat zij horen’ (p. 79). Met ‘zij’ bedoelt de kerkvader zijn leerlingen, met ‘ons’ de leermeesters.
Anno nu zouden we dit ook kunnen lezen als: wij (blanken) moeten (eindelijk) de wereld, de wereldorde (systemisch) leren bekijken, door de ogen van de zwarten. Het wij-zij denken overigens voorbij, wat wel ‘het nieuwe wij’ wordt genoemd.

Tertium
De vraag is nu, of het begrip ‘tertium’ ons verder kan helpen om dit te bereiken. Ik lees door in de feestbundel, met name in het deel ‘Dogmatiek’, en kom meermalen de tekst uit Exodus 3:5 tegen, over een plaats waar men niet kan staan, omdat de grond heilig is. Logisch, omdat het begrip ‘tertium’ dit ook uitdrukt. Klouwen schrijft dat daar de Héér God is (p. 60). 1)
Voor Dick Boer betekent het begrip bij Bakker ‘een theologie van verbondenheid heel in het bijzonder met die mensen voor wie elke oplossing van deze spanning [tussen ideaal en werkelijkheid, verlangen en realiteit, transcendentie en immanentie, vS] van levensbelang is (…) omdat de wereld zoals die is hun het leven onmogelijk maakt’ (p. 83). Boer leest de term als uittocht ‘uit de tragiek waarin de algemene geschiedenis verwikkeld is’.
Iets daarvan moet toch in het hier-en-nu kunnen worden verwerkelijkt? Het kan toch niet zo zijn, schrijft Christine Hack, dat het boek van Nico Bakker ‘af’ is? Zij zoekt het vervolg ‘in de gegeven naaste die onze broeder/zuster is als de ander (E. Levinas)’ (p. 96), in ‘tekenen van een levend Koninkrijk dat “reeds onder u is”’ (p. 99).

Het komt op concretisering aan. Om te beginnen ‘the binaries’ waar Farah Karim-Cooper het over had (ik heb niets tegen ….., maar ….). Het is zaak om deze tegenstellingen te overwinnen door een dialectische spanning. Geen of-of, maar en-en. Het is opvallend, dat alle schrijvers die ik tot nu toe in het deel ‘Dogmatiek’ las, vaak woordcombinaties als ‘op grond van’, ‘in de grond van de zaak’ gebruiken, onbewust en impliciet verwijzend naar een piramide waarin de synthese niet een versmelting, maar de basis, de grond vormt waarop wij staan en ons denken baseren.
Zou Trinus Hibma dat bedoelen, toen hij sprak over de Geest die in Genesis over de wateren zweefde, later vaste grond vond (Pinksteren 2020, Bethelkerk Amsterdam)?

Lege midden
In ieder geval zijn verschillende auteurs in de feestbundel duidelijk: op grond van de NAAM (Klouwen), de heilige plaats, waar de Héér God is (idem), een teken van het levend Koninkrijk (Hack).
Het zijn móóie omschrijvingen, ontegenzeglijk, maar vergeet niet dat die plaats primair leeg is. Het lege midden (Th. Witvliet), dat we niet meteen moeten gaan opvullen. Misschien moet in het verlengde hiervan, aan die mooie woorden, dan ook nog iets vooraf gaan: stilte, zwijgen. Daar gaat zóveel van uit: verbondenheid, de mogelijkheid om te luisteren, stil verzet soms ook.

Pas daarna is er misschien de opening, de mogelijkheid om in dat lege midden met elkaar in gesprek te gaan, samen op te gaan in het verzet tegen racisme, het aan te pakken. Met om te beginnen bijvoorbeeld het weghalen van kolonialistische standbeelden en monumenten die zwarte mensen telkens weer, als ze er langs komen, pijnlijk raken, en ze in een park à la het VIgelandpark in Oslo neer te zetten. Om ons eraan te herinneren én tot daden aan te zetten omdat wat onze voorouders deden nooit meer mag gebeuren. En op grond (!) van het feit dat de basis wordt gevormd door een gedeeld mens-zijn.

 

1) Het begrip ‘heilige grond’ kan ook anders worden uitgelegd. Demonstranten die op het Nelson Mandelapark in Amsterdam Zuidoost demonstreerden, wezen erop dat dit ‘heilige grond’ is; een plaats in Amsterdam die niet alleen zo heet, maar ook het middelpunt vormt van de meest diverse wijk in Amsterdam waar veel kleurlingen wonen die het racisme aan den lijve ondervinden, en waar het mogelijk is dat nu zwart en wit samen demonstreren.

Excellent!

Al eerder heb ik me hierover uitgelaten: ik ben een bewonderaar van dirigent Daniele Gatti. Afgelopen week bleek maar weer eens waarom. Het was tijdens het lunchpauzeconcert op woensdag, in het Amsterdamse Concertgebouw. Het Koninklijk Concertgebouworkest speelde er onder zijn leiding enkele delen uit Mahlers Eerste Symfonie. Deze was gisteren op de vroege avond op NPO Cultura ook te horen, gespeeld door hetzelfde orkest maar onder een andere dirigent: Daniel Harding.
Woensdag ging het eigenlijk om een openbare repetitie, maar alles werd zonder onderbreking achter elkaar doorgespeeld. Met slechts één woord van Gatti als commentaar: ‘Excellent!’ En terecht, want dat was het ook.

De vergelijking met Harding is interessant. Onder diens leiding klonk de symfonie als uit één doorgaande beweging met vloeiende overgangen. Engels sophisticated zou ik bijna willen zeggen. Gatti pakte het – op één overeenkomst: het Vader Jacob-thema werd niet door solo-contrabas maar door de hele bassectie gespeeld – heel anders aan: de verschillende stemmingen gingen niet in elkaar over, maar bleven dialectisch naast elkaar staan. Met mooie, veelzeggende rusten ertussen en prachtig verstilde pianissimo-passages waarin het geheim van de symfonie als het ware voelbaar werd maar waarin de dialectiek niet werd opgelost.
Ik ben benieuwd of dit ook geld voor Bruckners Negende symfonie, die morgenmiddag in het Zondagmiddagconcert op NPO Radio4 valt te beluisteren. Een opname van 7 januari jl. De Eerste van Mahler komt in mei op de lessenaars terug: op 11 mei a.s..

In ieder geval deed Gatti’s opvatting van Mahler mij denken aan de filosofie van Albert Camus.[1] Maurice Weyembergh schrijft in zijn boek Camus. De filosoof en de romancier dat Camus de werkelijkheid ziet, waar Plato en Sartre ‘uiteindelijk maar de helft van de dingen, de een de schoonheid, de ander het walgelijke’ zien. Camus is, schrijft hij, ‘niet blind voor het dubbele karakter.’ Hij kan niet om de ‘spanning’ van de twee tegenovergestelde polen heen. Hij wilde, schrijft Weyembergh, ‘nooit ontrouw zijn, noch aan de schoonheid, noch aan de vernederden.’ Hij vond het ‘zinloos de spanningen te willen verminderen door ze in een synthese te dwingen.’ Dialectiek zonder synthese inderdaad, als bij Gatti.
En toch is er sprake van wat Levinas het ‘heilige dat doorfiltert in de wereld’. Dat heeft hij van Heidegger, ‘die de dingen in hun wezen wilde laten en open wil blijven staan voor het mysterie’, gelijk Mahler. Gatti heeft dit hoorbaar gemaakt. En hoe.

 

[1] Op 1 februari a.s. begint bij de Volksuniversiteit Amsterdam een cursus o.d.t. Amor fati: liefde voor het lot die gegeven wordt door Dries Boele. In deze cursus in de vorm van een workshop zal Camus ook aan de orde komen: http://www.volksuniversiteitamsterdam.nl/cursussen.php?parent_id=4267&child_id=4384&course_id=10035

Bruno Latour – Wij zijn nooit modern geweest

latour_wij-zijn-nooit-modern-geweestWij zijn nooit modern geweest : pleidooi voor een symmetrische antropologie / Bruno Latour ; vert. Joep van Dijk en Gerard de Vries. – Amsterdam : Boom, 2016. – 248 pagina’s ; 20,5 cm
ISBN 978 90 8953 772 0

Lezers die zich niet laten weerhouden door bijvoorbeeld de eerste hoofdstuktitel (‘De proliferatie van hybriden’) worden beloond met deze herziene editie van de Nederlandse vertaling van één van de hoofdwerken van de Franse wetenschapsfilosoof Bruno Latour (1947). In deze uit 1991 daterende studie, die nog niets aan actualiteit heeft ingeboet, onderzoekt de auteur het begrip ‘modern’ (premodern, modern, postmodern) in relatie tot natuur en cultuur. Volgens hem is er nooit sprake geweest van (onder)scheiding, contradictie, spanning of (hyper)incommensurabiliteit tussen beide polen. Latour doet een oproep aan de mens om zich zó om te vormen, dat er plaats wordt ingeruimd voor hybriden, zoals robots. Hij doet dit op een eigenzinnige en helaas niet altijd even toegankelijke manier. De tekst wordt aangevuld met kwadranten en andere figuren.

Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.