Tag archieven: Goddelijk licht

Jaarthema 2024 – Vincent van Gogh (II)

Geplaatst op door
Beantwoorden

Zo tegen het eind van het jaar is het weer tijd voor oudejaarslijstjes. Bij mij zijn dat jaarthema’s; een thema waar ik me een jaar lang extra in heb verdiept. Dit jaar is het Vincent van Gogh. Deel 2 van een tweeluik.

6.
NPO2 Extra zond op 27 april 2024 het biografische drama At eternity’s gate (2018) van Julian Schnabel uit. De mise-en-scène lijkt soms zo te zijn weggelopen uit een schilderij, bijvoorbeeld Kaartspelers van Cézanne of de postbode van Van Gogh zelf (zie afb.). De schilder is in dit drama bij lange na niet de getormenteerde man waar hij vaak voor wordt gehouden. Hij wil alleen met rust worden gelaten en wordt door zijn omgeving daardoor voor gek versleten. Of door zijn in die tijd afwijkende schilderijen, van boomwortels bijvoorbeeld. Soms weet Van Gogh niet waar hij voor instaat als hij boos is. En verder weet hij ook niet wat er gebeurt en er met hem aan de hand is. Heeft hij die schotwond in zijn buik zelf veroorzaakt? Of waren het twee jongens die dat deden? Hij zwijgt erover.

Aansluitend op deze film was de korte documentaire te zien over kunstenaar Matthew Wong, van wie t/m 1 september 2024 in het Van Gogh Museum de tentoonstelling Painting as a last resort was te zien. Hij nam alles van Van Gogh in zich op. Zoals de staccato, korte verfstreken in zijn latere werk. Hij gaf er zijn eigen invulling aan. Er zit angst en verdriet in Wongs werk, dat eigenlijk op een bepaalde manier zelfportretten zijn. Hij stapelde verschillende stoornissen op elkaar. Ook hij wilde met rust worden gelaten en werd slechts 35 jaar. Hij benam zichzelf van het leven. In een eerdere blog op deze site schreef ik over hem en deze tentoonstelling.[1]

7.
Op 5 mei 2024 vertelde Judith Koelemeijer in een televisie-interview met Annemiek Schrijver (De verwondering) over Etty Hillesums gang naar Westerbork. Ze kwamen aan op station Hooghalen en moesten nog een eind lopen. Het station waar ook Van Gogh arriveerde, vele jaren eerder, zoals we in het Drents Museum gewaar werden [zie vorige blog]. De overeenkomst is dat beiden, ondanks wat ze te wachten stond, toch de schoonheid van alles wat ze om zich heen aantroffen probeerden te zien. Van Gogh schiep in eerste instantie voor zichzelf maar gaf daarmee ook veel aan anderen. Aan Wong, aan ons. Hillesum wilde er primair voor anderen zijn. En voor God, wat beiden weer bindt.

8.
In een ander televisieprogramma, Het geheim van de meester (15 mei 2024), stond Van Goghs De amandelbloesem centraal, een naar de werkelijkheid geschilderde zoektocht naar schoonheid. Als geboortecadeau gemaakt voor Van Goghs neefje Vincent Willem, de zoon van zijn broer Theo en diens vrouw. Lisa Wiersma. Thijs Hogendijk vertelden er al over in Tijd voor Max een dag ervoor. Over met name de technische kant van het schilderij. Revolutionair, omdat in 1840 de verftube was uitgevonden waarmee de schilder hier, in 1890, werkte. Van Gogh vond het zelf een geslaagd doek, ‘het geduldigst en beste gemaakte van al mijn schilderijen’, schreef hij in een brief.

9.
‘Soms zijn Uw woorden verborgen in beelden’ was het gebed aan het begin van de dienst over Van Gogh in de Zendingskerk in Ermelo op 4 augustus 2024 [foto EvS]. Gesproken door voorganger Cor Louwerse. Het thema van de dienst was verwondering. Daaruit ontstaan de mooiste dingen. Kijken als lezen, van beeldende taal. En kunst als een spannend verhaal. Erover zingen en als van ouds lezen. Psalm 8 in een vertaling van Gerard Schwüste bijvoorbeeld.

De overweging was getiteld ‘In het begin was verwondering’. Over het Godsbesef van Van Gogh, zijn liefde voor de naaste die in het dagelijks leven ver werd doorgevoerd. Te ver, volgens de kerkelijke gezagsdragers. Hij begint voor zichzelf. Als schilder van het geel, het Goddelijke licht. Zonnebloemen keren zich naar dat licht. De aardappeleters is de verbeelding van het Laatste Avondmaal. Het kind op de voorgrond is als Christus, met een aureool om het hoofd, die afkomt van de stoom van de warme aardappels. Zo interpreteert Anton Wessels het doek. Zo legt ook Louwerse verschillende schilderijen religieus uit. Aan de hand van Johannes: ‘Ik ben het licht van de wereld’.

10.
Er worden aan het begin van seizoen 2024-2025 genoeg tentoonstellingen e.d. aangekondigd waarin een link met Van Gogh wordt gelegd. Zoals bijvoorbeeld Liberté – Ary Scheffer en de Franse romantiek (Dordrechts Museum, t/m 23 maart 2025). In een voorbeschouwing schrijft Kees Keijer (Museumtijdschrift, nr. 7, okt./nov. 2024) dat Scheffer een Van Goghs favoriete kunstenaars was. Over enkele andere favorieten (Rembrandt, Hals) had ik het in mijn vorige blog. Keijer omschrijft Scheffers kunst als ‘religieus gezwijmel (…) mierzoet’. Au! Ik bewaar zulke mooie herinneringen aan diens portret van zijn overleden moeder (1839) waarover ik eerder schreef in De Rode Leeuw.[2]

Misschien is het gewoon beter om me komend jaar op exposities te laten verrassen. Dat laatste overkwam mij al in de Fundatie in Zwolle, tijdens de tentoonstelling Noordelijk licht, een fototentoonstelling. Opeens stond ik voor een bruikleen: Almond blossom and cherry blossom (2017) van Miklos Gáal (1974, foto EvS). Hij woont afwisselend in zijn geboorteland Finland en in Nederland. Het is wel duidelijk waar hij de mosterd vandaan haalt [zie foto van De amandelbloesem hierboven]! Dat hoef je er niet eens bij te vertellen.
Al gebiedt de eerlijkheid te zeggen dat de tentoonstelling Sag mir wo die Blumen sind met werk van Anselm Kiefer [zie vorige blog] in het Van Gogh Museum en het Stedelijk Museum Amsterdam (7 maart t/m 9 juni 2025) met stip op een staat …

[1] https://elsvanswol.nl/klein-groot-verhaal/
[2] https://elsvanswol.nl/twee-composities-een-schilderij/

Wit/zwart, licht/donker

Geplaatst op door
Beantwoorden

In het verlengde van de gewelddadige dood van George Floyd verscheen een artikel van de Shakespearegeleerde Farah Karim-Cooper (foto links) over de raciale betekenis achter het gebruik van licht/donker en wit/zwart in het Engeland van Shakespeare. En – laten we eerlijk zijn – in dat van onze tijd.
Een zin die me diep raakte, is deze: ‘It is a little odd but not perplexing that for years white scholars refused to or did not see the racial meanings behind the language of light and dark or white and black’. De auteur geeft dan voorbeelden van schilderijen en fresco’s met ‘divine light of God or Christ and the darkness complexions of devils, demons and death’. Zij concludeert, dat ‘binaries of black and white helped create or contributed to concepts of race’.

In de ruimte van de Openbaring
In dezelfde tijd dat ik dit artikel las, was ik bezig met de feestbundel ter gelegenheid van het emeritaat van de inmiddels overladen theoloog Nico Bakker: In de ruimte van de openbaring (Uitgeverij Kok Kampen, 1999). In veel bijdragen daaraan speelt het begrip ‘tertium’ een grote rol. Dat moet niet worden begrepen als een synthese van these (bijvoorbeeld wit of licht) en antithese (bijvoorbeeld zwart en donker), maar als een grond. Of – zoals Wouter Klouwen schrijft – het ‘geloof nergens anders hebbend dan in (…) de Naam’ (p. 59), dat in ons woning vindt. Of, zoals Augustinus zegt (geciteerd door Lieuwe van der Meer): dat ‘wij in elkander komen wonen, zodat zij als het ware in ons gaan spreken wat zij horen’ (p. 79). Met ‘zij’ bedoelt de kerkvader zijn leerlingen, met ‘ons’ de leermeesters.
Anno nu zouden we dit ook kunnen lezen als: wij (blanken) moeten (eindelijk) de wereld, de wereldorde (systemisch) leren bekijken, door de ogen van de zwarten. Het wij-zij denken overigens voorbij, wat wel ‘het nieuwe wij’ wordt genoemd.

Tertium
De vraag is nu, of het begrip ‘tertium’ ons verder kan helpen om dit te bereiken. Ik lees door in de feestbundel, met name in het deel ‘Dogmatiek’, en kom meermalen de tekst uit Exodus 3:5 tegen, over een plaats waar men niet kan staan, omdat de grond heilig is. Logisch, omdat het begrip ‘tertium’ dit ook uitdrukt. Klouwen schrijft dat daar de Héér God is (p. 60). 1)
Voor Dick Boer betekent het begrip bij Bakker ‘een theologie van verbondenheid heel in het bijzonder met die mensen voor wie elke oplossing van deze spanning [tussen ideaal en werkelijkheid, verlangen en realiteit, transcendentie en immanentie, vS] van levensbelang is (…) omdat de wereld zoals die is hun het leven onmogelijk maakt’ (p. 83). Boer leest de term als uittocht ‘uit de tragiek waarin de algemene geschiedenis verwikkeld is’.
Iets daarvan moet toch in het hier-en-nu kunnen worden verwerkelijkt? Het kan toch niet zo zijn, schrijft Christine Hack, dat het boek van Nico Bakker ‘af’ is? Zij zoekt het vervolg ‘in de gegeven naaste die onze broeder/zuster is als de ander (E. Levinas)’ (p. 96), in ‘tekenen van een levend Koninkrijk dat “reeds onder u is”’ (p. 99).

Het komt op concretisering aan. Om te beginnen ‘the binaries’ waar Farah Karim-Cooper het over had (ik heb niets tegen ….., maar ….). Het is zaak om deze tegenstellingen te overwinnen door een dialectische spanning. Geen of-of, maar en-en. Het is opvallend, dat alle schrijvers die ik tot nu toe in het deel ‘Dogmatiek’ las, vaak woordcombinaties als ‘op grond van’, ‘in de grond van de zaak’ gebruiken, onbewust en impliciet verwijzend naar een piramide waarin de synthese niet een versmelting, maar de basis, de grond vormt waarop wij staan en ons denken baseren.
Zou Trinus Hibma dat bedoelen, toen hij sprak over de Geest die in Genesis over de wateren zweefde, later vaste grond vond (Pinksteren 2020, Bethelkerk Amsterdam)?

Lege midden
In ieder geval zijn verschillende auteurs in de feestbundel duidelijk: op grond van de NAAM (Klouwen), de heilige plaats, waar de Héér God is (idem), een teken van het levend Koninkrijk (Hack).
Het zijn móóie omschrijvingen, ontegenzeglijk, maar vergeet niet dat die plaats primair leeg is. Het lege midden (Th. Witvliet), dat we niet meteen moeten gaan opvullen. Misschien moet in het verlengde hiervan, aan die mooie woorden, dan ook nog iets vooraf gaan: stilte, zwijgen. Daar gaat zóveel van uit: verbondenheid, de mogelijkheid om te luisteren, stil verzet soms ook.

Pas daarna is er misschien de opening, de mogelijkheid om in dat lege midden met elkaar in gesprek te gaan, samen op te gaan in het verzet tegen racisme, het aan te pakken. Met om te beginnen bijvoorbeeld het weghalen van kolonialistische standbeelden en monumenten die zwarte mensen telkens weer, als ze er langs komen, pijnlijk raken, en ze in een park à la het VIgelandpark in Oslo neer te zetten. Om ons eraan te herinneren én tot daden aan te zetten omdat wat onze voorouders deden nooit meer mag gebeuren. En op grond (!) van het feit dat de basis wordt gevormd door een gedeeld mens-zijn.

 

1) Het begrip ‘heilige grond’ kan ook anders worden uitgelegd. Demonstranten die op het Nelson Mandelapark in Amsterdam Zuidoost demonstreerden, wezen erop dat dit ‘heilige grond’ is; een plaats in Amsterdam die niet alleen zo heet, maar ook het middelpunt vormt van de meest diverse wijk in Amsterdam waar veel kleurlingen wonen die het racisme aan den lijve ondervinden, en waar het mogelijk is dat nu zwart en wit samen demonstreren.