Drieluik: emoties – klimaatcrisis – rassenstrijd

‘Een schilderij stelt tegenwoordig wat er niet is’, schrijven Wessel Stoker en Henk Vroom in hun boek Verhulde waarheid (uitg. Meinema, 2000). Ik kocht het boek bij Peter Jansen van De Vertraagde Tijd, die altijd één of meerdere dagen zijn tenten opslaat bij de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW) in Leusden. Tijdens de cursus over emoties, die ik deze zomer volgde, en waar ik straks op terugkom.

Gedachten en emoties
Eerst dat statement. Stoker en Vroom denken aan het schilderij Zee bij Domburg van Mondriaan (zie afb. linksboven). Mondriaan ‘roept gedachten en emoties op’, schrijven ze (p. 7). ‘De betekenis van een schilderij [is] in zekere zin verborgen en [wordt] de beschouwer pas langzaam in meegaande beweging duidelijk’ (p. 8).

Ik denk aan heel andere ‘schilderijen’ op de tentoonstelling [H]erkennen Herbouwen in de Kunsthal in Rotterdam (t/m 29 oktober 2023). Schilderijen zijn het eigenlijk helemaal niet. Ze hebben de vorm van ouderwetse lijsten, om maar net zo’n soort omschrijving te gebruiken als ‘tegenwoordig’. Er valt niets maar dan ook helemaal niets op te zien en toch roepen ze gedachten en emoties op, ingegeven door de context van de door patricia kaersenhout samengestelde totaalinstallatie over de blik van de witte mens op de (slavernij)geschiedenis van de zwarte medemens.
Mensen die lang onzichtbaar waren gemaakt, schijnen de ‘schilderijen’ aan de ene kant te willen zeggen. ‘Wie de verf (…) weg krabt, houdt alleen het kale doek over’ schrijven Stoker en Vroom in een ander verband (p. 9). Oké – maar wij moeten aan de andere kant in dialoog de afbeelding weer zichtbaar maken. Van de onderlaag af aan. Laag voor laag opbouwen, herbouwen, zoals de titel van de tentoonstelling zegt.

Klimaatcrisis en rassenstrijd
Dan nu een dag uit de cursus Emoties bij de ISVW. Een dag die grotendeels werd gegeven door Harriët Bergman. Zij promoveert aan de Universiteit Antwerpen, ‘waar zij onderzoek doet naar “negatieve” emoties zoals woede in de context van de klimaatcrisis’. Bergman haalde Audre Lorde (1934-1992) aan. In een speech (The uses of anger, 1981) zei zij dat haar woede als zwarte vrouw voortkomt uit het ideaal dat de aarde beter moet worden voor iedereen die er op leeft. Woede is volgens Bergman een emotie, de betekenis die je geeft aan een affect (Spinoza), een gevoel dat je raakt. Vanuit de context en ervaring is – zoals bij patricia kaersenhout – een perspectief, een moreel oordeel mogelijk. Lordean rage kan bijdragen aan een betere wereld. Het is goede woede, morele woede.
In dat verband dacht ik ook aan thumos bij Plato – wilskracht, woede die aanzet tot actie.

Bergman vergeleek het activisme van Lorde met de rassenstrijd, hoewel iemand van de groep cursisten dat wilde versmallen tot de strijd tussen arm en rijk. Een activiste van Greenpeace Nederland had het in Het Parool (24 juli 2023) in vergelijkbare zin over ‘de strijd van gelijke rechten van queer en trans personen en de klimaatcrisis [die] alles met elkaar hebben te maken. Rijke, witte mannen bepalen het systeem’. Alle minderheidsgroepen (zwarten, armen, lhbti+) worden er als eerste het slachtoffer van. Laten wij hen dan ook als eersten het perspectief bieden waar Bergman en kaersenhout het over hebben.

[Zonder (aanvulling na de klimaatmars op 12 november 2023) te vervallen in statements op X( voorheen twitter zoals deze: ‘Als je de kruising van kolonialisme, klimaatcrisis, racisme en patriarchaat niet ziet, ben je een deel van het probleem, niet de oplossing. Geen klimaatrechtvaardigheid op bezet land is reëel voor grote delen van de wereld die niets te zeggen hebben over hun eigen toekomst.’ Deze door Bergman opnieuw verzonden post werp ik verre van mij. En dan komt de opvatting van de medecursist in Leusden opeens in een ander daglicht te staan ….].

Drie zonen
Tenslotte viel mijn oog op een artikel dat Hero Hokwerda, de vertaler van een moderne Griekse klassieker, de roman Drie zonen (1945) van Margarita Liberak schreef (zie link onderaan). Hij had het over het woord afirimenos, afwezigheid. In dit verband van de personages, maar ik denk ook aan de lege ‘schilderijen’ op de tentoonstelling in Rotterdam. Het Griekse woord, schrijft Hokwerda, betekent ook ‘abstract’. In het Nederlands zou je van ‘onttrokken’ kunnen spreken. Want, schrijft hij, ‘met hun “afwezigheid” onttrekken sommige personages zich aan de onderwerping die van hen gevraagd lijkt te worden’. Zoals van zwarte mensen die in de installatie in Rotterdam langskomen.

Komt hierin uiteindelijk niet alles samen van wat ik hiervoor aanstipte?

 

https://www.athenaeum.nl/nieuws/vertalers/2023/over-het-vertalen-van-margarita-liberaki-s-drie-zomers-door-hero-hokwerda

 

‘Uitnodigend en zachtmoedig’

 

 

 

 

 

 

 

 

Verleden jaar kreeg ik van de historicus Wim Berkelaar enkele deeltjes uit de reeks Ter Lezing, teksten van voordrachten die werden gehouden op bijeenkomsten van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden) van de Vrije Universiteit Amsterdam.
Een van de deeltjes was TL7: Het maatschappelijk engagement van christelijke filosofen. Het betreft de teksten van een middagcongres op 1 april 2011. Eén daarvan heet S.U. Zuidema en de dekolonisatie en was gegeven/geschreven door Herman Smit, die in 2006 promoveerde op de houding van de gereformeerden in – zoals het wordt genoemd – de Indonesische kwestie.[1]
Zijn betoog raakte me om verschillende redenen. In de eerste plaats lag het in het verlengde van mijn Jaarthema 2021: Indonesië. In de tweede plaats raakte het op verschillende punten aan mijn persoonlijke leven en zette op die manier aan tot doordenken.

Zuidema en Verkuyl
Smit probeert om te beginnen een ‘brug te slaan tussen de zachtmoedige Zuidema (foto links) van die preek [in de Utrechtse Tuindorpkerk waarmee hij zijn artikel begon, EvS] en de harde Zuidema van de Indonesische kwestie’. Een houding die volgens Smit verwantschap vertoont met het denken van Joh. Verkuyl (foto rechts, 1908-2001), met wie Zuidema in een Jappenkamp heeft gezeten.Mijn ogen bleven haken op de naam Verkuyl.

Het geval wil namelijk dat ik hem een keer heb gehoord toen ik op het Hervormd Lyceum in Amsterdam zat (1970-’72). Hij hield er toen een lezing, benaderd als vader van een medeleerling. Ik herinner me hem als een markante man, toen al hoogleraar, fel én zachtaardig en bekend door zijn pleidooi voor de onafhankelijkheid van Indonesië. Tegendraads ook en dat zijn allemaal dingen die mij als puber aanspraken. In 1969 had hij zich uitgesproken tegen de Apartheid in Zuid-Afrika (Breek de muren af!) en de Vietnamoorlog. Vraag me niet waar hij het over had, want dat weet ik helaas niet meer, maar indruk maakte hij in ieder geval.

De zendingsman Verkuyl
Dat Verkuyl van 1940-1962 zendingspredikant in Indonesië was, algemeen secretaris van de Nederlandse Zendingsraad (NZR) en buitengewoon hoogleraar missiologie aan de VU, sprak mij minder aan. Ik spiegelde mij aan de opvatting van het jodendom, dat geen zending kent en aan een christendom dat in alle bescheidenheid luistert en dialoog prefereert boven zending. Niet dat we in Nederland in die dingen zo sterk zijn, want – lees ik in een recent artikel van journaliste en historica Anne-Lot Hoek over (nogmaals) Indonesië – Indonesische historici wilden destijds een dialoog aangaan met Nederlandse vakgenoten ‘over een breder koloniaal verhaal’, maar dat lukte niet.[2]

Schweitzer en mijn vader
Ik zette ook vraagtekens bij zending vanuit de vraag of wij het dan allemaal beter weten en uit naam van het christendom niet joden werden vervolgd, slavernij werd gedreven, imperialisme, kolonialisme, extreem nationalisme, racisme en noem maar op. Ik wist dat mijn vader, bewonderaar van Albert Schweitzer, zendeling/arts had willen worden, maar dat een zwakke gezondheid hem daarbij in de weg stond. Ik had het voor kennisgeving aangenomen als was het zoiets als: ‘Als jongetje wilde ik brandweerman worden’. Jammer, want zo ben ik zelf wel een dialoog uit de weg gegaan.

Het slot van Smits artikel is mooi. Hij sluit de cirkel en gaat in gedachten terug ‘naar de Zuidema van de Tuindorpkerk: uitnodigend en zachtmoedig’. Zoals Verkuyl. Zoals mijn vader. Interessant artikel dit. Met dank aan Wim Berkelaar.

[1] Zie wat Zuidema betreft: https://resources.huygens.knaw.nl/retroboeken/blnp/#source=5&page=584&view=imagePane
[2] In: De Lage Landen, jrg. 65 (2022) nr. 3 (aug.), p. 90.
De naam van Jo Verkuyl wordt ook terloops genoemd in het artikel  ‘Nederlandse geestverwanten van Barth en de Indonesische vrijheidsoorlog’ van Rinse Reeling Brouwer in het themanummer Postkolonialisme van In de Waagschaal jrg. 52 (2023) nr. 2 (febr.), p. 17.

Wim Berkelaar schreef zelf ook over Zuidema: https://wimberkelaar.wordpress.com/2019/07/05/sartre-zuidema-en-de-slag-om-de-secularisatie/
En: https://wimberkelaar.wordpress.com/2015/02/06/nacht-zonder-dageraad-een-protestantse-polemiek-over-jean-paul-sartre/

Opdat wij horen

Het Festival Oude Muziek 2021 is van start gegaan! Traditiegetrouw is het nummer van het Tijdschrift Oude Muziek dat pal daarvoor verschijnt, geheel gewijd aan de programmering van het festival. Twee interessante artikelen sprongen er – niets ten nadele van de andere stukken – voor mij dit keer uit: het interview dat Stefan Grondelaers had met Marcel Pérès over Guillaume de Machauts Messe de Nostre Dame, dat 28 augustus jl. door zijn Ensemble Organum werd uitgevoerd in de Domkerk, en het artikel dat Avery Gosfield van Ensemble Lucidarium schreef onder de titel ‘Representatie en racisme in oude muziek. Piyyutim en het kruistochtrepertoire’. Dit naar aanleiding van een concert en een lezing op 1 september in Gasthuis Leeuwenbergh (ConcertLab). Ze sprongen er niet alleen uit, – ze gingen ook met elkaar is gesprek zoals de trouwe lezers van deze blog dat van mij kennen.

‘Zonder versiering lukt het niet’
Eerst het artikel van Grondelaers, die als universitair docent is verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij stelt nadrukkelijk, dat ‘de Franse organist en dirigent Marcel Pérès [zie foto links] al vier decennia berucht is vanwege zijn make-overs van de heiligste huisjes uit de oude muziek’. De cd-registratie van Machauts Messe de Nostre Dame (uit 1997) was ‘buitengewoon controversieel’.

Tegen het slot van het interview stelt Pérès dat ‘bij Machaut de polyfonie een stapelvorm van stemmen is die bovenop de gregoriaanse melodie zijn geplaatst’. In mijn boekje Dialoog in muziek ben ik ingegaan op de manier waarop Pérès dit tot klinken brengt. En hij niet alleen – dit gold ook voor de tenor Nigel Rogers. In beide gevallen komt dit onder meer tot uiting in de oosterse versieringen die binnen hun uitvoeringspraktijk worden toegevoegd. ‘Daarbij gaat’, schreef ik (p. 26), ‘Pérès net als Nigel Rogers te rade bij etnologische bronnen en levende tradities die de oosterse oorsprong [van het gregoriaans, EvS] hebben bewaard’. Pérès zegt tegen Grondelaers dat men hem ‘de Oosters aandoende ornamentiek soms kwalijk neemt’. Hij zegt er niet bij of dit op enigerlei wijze te maken heeft met anti-judaïstische opvattingen.

‘Representatie en racisme in oude muziek’
Gosfield (foto rechts) benoemt dit wel in haar artikel. Zij wijst op bijvoorbeeld teksten uit de oude muziek, zoals de Cantigas de Santa Maria en stelt fijntjes dat ‘wanneer ze worden uitgevoerd, aanstootgevende teksten soms ongewijzigd worden gelaten, soms opgeschoond en soms weggeredeneerd’. In hetzelfde boekje als hiervoor genoemd, heb ik dit benoemd: in zevenentwintig van de dertig Cantigas is ‘sprake van joden als kinderen van de duivel. In Cantiga 12 wordt zelfs opgeroepen tot een pogrom in Toledo!’ (p. 18). Ik haal voorts een artikel aan, waarin ‘de Cantigas in de traditie van de kruistochten worden geplaatst’.

Daarmee zijn we binnen de context van het concert door het Ensemble Lucidarium: ‘Op weg naar Jeruzalem: kruistochtliederen’. Binnen dit concert confronteert het ensemble ‘een kruistochtlied als Jerusalem mirabilis met een muzikale zetting van de piyyut [postbijbelse Hebreeuwse gedichten, EvS] Elohim al domi le-dami (G’d, laat mijn bloed niet in vrede rusten)’. Zo, zegt Gosfeld, ‘kunnen we de gevolgen laten zien van anti-judaïstische retoriek en tegelijkertijd stem geven aan de slachtoffers ervan’.

Er valt nog veel meer interessants over te zeggen, maar dat kunnen we ongetwijfeld in het programmaboek bij het Festival teruglezen. Een ding nog.

Bloed
Tijdens een Bijbelkring over Hebreeën vroeg iemand wat de rol van het bloed binnen deze brief toch was. Ik vond een antwoord in het boek Messiaanse volharding van K.H. Kroon, dat in het verlengde ligt van de hiervoor genoemde piyyut. Het gaat terug tot Kaïn en Abel. ‘Abel spreekt nog altijd, hoewel hij dood is, hoewel hij vermoord is’. Zoals de zovelen, vanaf de kruistochten tot nu. ‘Zijn bloed roept tot God! Eigenlijk staat er een meervoud’, schrijft Kroon: ‘bloeden. Al dat bloed schreeuwt. Kaïn zei: Weet ik veel waar hij is. Maar God hoorde hem. Hij wist waar hij was, want zijn bloed riep. Dat is een motief gebleven. Ergens op een gedenkteken van de moord op zes miljoen joden staat de tekst uit Tenach: O, aarde bedek mijn bloed niet! Dat wil zeggen: Laat het niet toegedekt worden’ (p.18).

Ik denk dat Gosfeld met haar ensemble dit hoorbaar wil maken. Vanuit een innerlijk oor. Opdat wij horen.

Wit/zwart, licht/donker

In het verlengde van de gewelddadige dood van George Floyd verscheen een artikel van de Shakespearegeleerde Farah Karim-Cooper (foto links) over de raciale betekenis achter het gebruik van licht/donker en wit/zwart in het Engeland van Shakespeare. En – laten we eerlijk zijn – in dat van onze tijd.
Een zin die me diep raakte, is deze: ‘It is a little odd but not perplexing that for years white scholars refused to or did not see the racial meanings behind the language of light and dark or white and black’. De auteur geeft dan voorbeelden van schilderijen en fresco’s met ‘divine light of God or Christ and the darkness complexions of devils, demons and death’. Zij concludeert, dat ‘binaries of black and white helped create or contributed to concepts of race’.

In de ruimte van de Openbaring
In dezelfde tijd dat ik dit artikel las, was ik bezig met de feestbundel ter gelegenheid van het emeritaat van de inmiddels overladen theoloog Nico Bakker: In de ruimte van de openbaring (Uitgeverij Kok Kampen, 1999). In veel bijdragen daaraan speelt het begrip ‘tertium’ een grote rol. Dat moet niet worden begrepen als een synthese van these (bijvoorbeeld wit of licht) en antithese (bijvoorbeeld zwart en donker), maar als een grond. Of – zoals Wouter Klouwen schrijft – het ‘geloof nergens anders hebbend dan in (…) de Naam’ (p. 59), dat in ons woning vindt. Of, zoals Augustinus zegt (geciteerd door Lieuwe van der Meer): dat ‘wij in elkander komen wonen, zodat zij als het ware in ons gaan spreken wat zij horen’ (p. 79). Met ‘zij’ bedoelt de kerkvader zijn leerlingen, met ‘ons’ de leermeesters.
Anno nu zouden we dit ook kunnen lezen als: wij (blanken) moeten (eindelijk) de wereld, de wereldorde (systemisch) leren bekijken, door de ogen van de zwarten. Het wij-zij denken overigens voorbij, wat wel ‘het nieuwe wij’ wordt genoemd.

Tertium
De vraag is nu, of het begrip ‘tertium’ ons verder kan helpen om dit te bereiken. Ik lees door in de feestbundel, met name in het deel ‘Dogmatiek’, en kom meermalen de tekst uit Exodus 3:5 tegen, over een plaats waar men niet kan staan, omdat de grond heilig is. Logisch, omdat het begrip ‘tertium’ dit ook uitdrukt. Klouwen schrijft dat daar de Héér God is (p. 60). 1)
Voor Dick Boer betekent het begrip bij Bakker ‘een theologie van verbondenheid heel in het bijzonder met die mensen voor wie elke oplossing van deze spanning [tussen ideaal en werkelijkheid, verlangen en realiteit, transcendentie en immanentie, vS] van levensbelang is (…) omdat de wereld zoals die is hun het leven onmogelijk maakt’ (p. 83). Boer leest de term als uittocht ‘uit de tragiek waarin de algemene geschiedenis verwikkeld is’.
Iets daarvan moet toch in het hier-en-nu kunnen worden verwerkelijkt? Het kan toch niet zo zijn, schrijft Christine Hack, dat het boek van Nico Bakker ‘af’ is? Zij zoekt het vervolg ‘in de gegeven naaste die onze broeder/zuster is als de ander (E. Levinas)’ (p. 96), in ‘tekenen van een levend Koninkrijk dat “reeds onder u is”’ (p. 99).

Het komt op concretisering aan. Om te beginnen ‘the binaries’ waar Farah Karim-Cooper het over had (ik heb niets tegen ….., maar ….). Het is zaak om deze tegenstellingen te overwinnen door een dialectische spanning. Geen of-of, maar en-en. Het is opvallend, dat alle schrijvers die ik tot nu toe in het deel ‘Dogmatiek’ las, vaak woordcombinaties als ‘op grond van’, ‘in de grond van de zaak’ gebruiken, onbewust en impliciet verwijzend naar een piramide waarin de synthese niet een versmelting, maar de basis, de grond vormt waarop wij staan en ons denken baseren.
Zou Trinus Hibma dat bedoelen, toen hij sprak over de Geest die in Genesis over de wateren zweefde, later vaste grond vond (Pinksteren 2020, Bethelkerk Amsterdam)?

Lege midden
In ieder geval zijn verschillende auteurs in de feestbundel duidelijk: op grond van de NAAM (Klouwen), de heilige plaats, waar de Héér God is (idem), een teken van het levend Koninkrijk (Hack).
Het zijn móóie omschrijvingen, ontegenzeglijk, maar vergeet niet dat die plaats primair leeg is. Het lege midden (Th. Witvliet), dat we niet meteen moeten gaan opvullen. Misschien moet in het verlengde hiervan, aan die mooie woorden, dan ook nog iets vooraf gaan: stilte, zwijgen. Daar gaat zóveel van uit: verbondenheid, de mogelijkheid om te luisteren, stil verzet soms ook.

Pas daarna is er misschien de opening, de mogelijkheid om in dat lege midden met elkaar in gesprek te gaan, samen op te gaan in het verzet tegen racisme, het aan te pakken. Met om te beginnen bijvoorbeeld het weghalen van kolonialistische standbeelden en monumenten die zwarte mensen telkens weer, als ze er langs komen, pijnlijk raken, en ze in een park à la het VIgelandpark in Oslo neer te zetten. Om ons eraan te herinneren én tot daden aan te zetten omdat wat onze voorouders deden nooit meer mag gebeuren. En op grond (!) van het feit dat de basis wordt gevormd door een gedeeld mens-zijn.

 

1) Het begrip ‘heilige grond’ kan ook anders worden uitgelegd. Demonstranten die op het Nelson Mandelapark in Amsterdam Zuidoost demonstreerden, wezen erop dat dit ‘heilige grond’ is; een plaats in Amsterdam die niet alleen zo heet, maar ook het middelpunt vormt van de meest diverse wijk in Amsterdam waar veel kleurlingen wonen die het racisme aan den lijve ondervinden, en waar het mogelijk is dat nu zwart en wit samen demonstreren.

Niet gehinderd door enige kennis

Bibliotheek EnschedeDenkers zeggen dat je voorzieningen zo dicht mogelijk bij mensen moet brengen. Doeners willen hier en daar  in het land bibliotheekfilialen schrappen.

Denkers zeggen dat je aan volksverheffing moet doen. Doeners willen Volksuniversiteiten hun subsidie afnemen.

Denkers zeggen dat je bed, bad en brood moet bieden. Doeners korten op schuldhulpverlening en daklozenopvang.

Denkers zeggen dat zorg toegankelijk moet zijn voor kwetsbare groepen. Doeners kopen geen zorg meer in voor kleine klinieken.

Denkers denken een Bibliotheekwet uit. Doeners in gemeenten draaien bibliotheekwerk de nek om, en kunnen dit doen omdat de wet de bibliotheek in gemeenten niet beschermt en alleen basisvoorwaarden verwoordt: http://www.debibliotheken.nl/belangenbehartiging/bibliotheekwet/naar-een-bibliotheekwet/
Wat is die wet dan waard?

Denkers zeggen dat we in Nederland wel degelijk racisme kennen, dit onder ogen moeten zien en er wat tegen ondernemen. Doeners roepen voor hun beurt en menen dat dit onmogelijk is in een land als Nederland.

Denkers hebben een geheugen dat ver terug gaat en een toekomstperspectief, doeners kijken niet verder dan hun neus lang is.

Denkers zeggen: woorden en daden vormen een eenheid, zoals het Hebreeuwse woord dabar ons leert. Doeners zeggen zonder een moment na te denken: ‘Geen woorden maar daden.’

Denkers zeggen: laat je verrassen door de liturgie. Doener gaat de gemeente voor in een gebed in de voetsporen van de PVV. Verrassend of wat anders?

De vraag is dan: wat kan ik bijdragen aan het doen kantelen van deze beelden?

Het kwaad

Abraham de Swaan_Compartimenten van vernietigingDe eerste avond over het thema ‘Het kwaad’ van het Leerhuis Amsterdam Tenach & Evangelie (LATE, 7 oktober 2014) ging over het boek Compartimenten van vernietiging van Abraham de Swaan (zie afb.) Spreker Wilken Veen, predikant van LATE, had zijn inleiding onderverdeeld in drie delen:
1. Bespreking van het boek zelf
2. De kritiek van Abraham de Swaan op Hannah Arendt
3. Zijn eigen reactie.
Deze blog deel ik op een soortgelijke manier in: een verslag van Veens lezing, enkele punten uit de discussie na de pauze en mijn eigen reactie. De bedoeling is om zo verder te komen.

1. Het boek
De inleiding van Wilken Veen was grotendeels gebaseerd op een artikel dat hij eerder schreef voor het tijdschrift Ophef en ook op zijn eigen website plaatste: http://www.wilkenveen.nl/?p=654. Ik hoef hier dus niet al te uitgebreid bij stil te staan, en geef alleen enkele saillante punten weer waar ik in mijn eigen reactie op inga.
Wat Veen in eerste instantie was opgevallen, was dat de Tweede Wereldoorlog in het boek van De Swaan nauwelijks aan bod bomt, terwijl het toch een doorlopend aanwezig achtergrondverhaal is waaruit zich een patroon ontwikkelt.
Het tweede was aan het begin van het boek al opvalt, is de uithaal naar Hannah Arendts these ‘banaliteit van het kwaad’  (Hannah door Veen overigens consequent gespeld als Hanna). Volgens hem heeft De Swaan haar niet goed begrepen. Adolf Eichmann, op wie deze these van toepassing is, was in alles een mens als u en ik die in andere omstandigheden wellicht andere keuzes zou hebben gemaakt. Wat ten derde Veen nog meer verbaasde, was dat het boek eigenlijk een onderbouwing van Arendts denkbeeld is, omdat de conclusie zou kunnen luiden, dat het van de situatie, de omstandigheden afhangt.

2. Discussie
Dit laatste punt kwam in de discussie terug, in die zin dat werd gesteld dat het niet alléén aan de omstandigheden ligt. Benadrukt werd dat er altijd mensen zijn en zijn geweest, die niet in het kwaad meegaan. Bart Voorsluis – de spreker van de volgende avond in deze serie (4 november a.s.) – benadrukte dat het er Arendt om ging, dat Eichmann niet kon ‘denken’, dat wil zeggen verantwoordelijkheid nam voor wat hij dacht en deed. Dát is het banale eraan.
In twijfel werd getrokken of het wel zo is, dat Eichmann en anderen net zulke ‘gewone mensen’ waren als wijzelf zijn. Zonder dat natuurlijk wordt ontkend dat wij ook een donkere kant hebben. Maar wij hebben een vrije wil, ‘dat is ons oordeel’, zoals gespreksleider Adriaan Deurloo treffend zei – ook al vooruitlopend op de volgende avond, over Genesis en het paradijs.

3. Reactie
Als ik de hiervoor weergegeven punten naloop, denk ik dat De Swaan er wel eens een bedoeling mee kon hebben gehad om de Tweede Wereldoorlog als een doorlopend aanwezig achtergrondverhaal weer te geven en minder expliciet dan verwacht. Eigenlijk gaf Veen zelf impliciet al het antwoord: het gaat om een patroon, en minder om omstandigheden en situaties, woorden die in zijn artikel respectievelijk één (patroon), twee (situatie) en drie (omstandigheden) keer voor komen. Als je dat erkent, was de Tweede Wereldoorlog geen geen breuk met het verleden, maar een continuïteit, hoe uitzonderlijk ook.

De Swaan zelf legt de nadruk op het procesmatige: ‘Compartimentalisatie is het proces waarin mensen ideologisch gescheiden worden in tegengestelde categorieën, sociaal en ruimtelijk gesegregeerd, institutioneel gediscrimineerd, en psychisch geïsoleerd’ (p. 256). Viktor Frank heeft terecht betoogd dat situatie en omstandigheden niet allesbepalend zijn, want voor je het weet beland je – zoals in de discussie ook naar voren kwam – in een sociaal-deterministisch denken. 1)

De Swaan zelf heeft zich in een interview uitgelaten over de vraag waarom hij zo hard heeft uitgehaald naar de these van Hannah Arendt: ‘In mijn boek bestrijd ik haar bewering dat massamoordenaars enkel maar “gewone mensen” zijn. Een paar jaar na haar boek over het Eichmann-proces – waarin ze het over deze “banalisering van het kwaad” had – schreef ze een inleiding bij een verslag van de verschrikkelijke Frankfurter Auschwitz-processen. Je zag daar de goorste vuillakken, die arrogant achteroverleunend de getuigen koeioneerden. Ze wisten dat de rechter in het geheim met hen sympathiseerde. Toen pas vielen de schellen Arendt van de ogen en zag ze wat er werkelijk aan de hand was: dat die mensen heel goed wisten waar ze mee bezig waren geweest in de oorlog. Toch kon ze haar eigen ongelijk niet toegeven. Dat maakt haar een kopje kleiner.’ 2)

Geert de Vries tenslotte heeft in een mooie recensie van De Swaans boek gesteld dat ‘de moordenaars geen “gewone mensen als u en ik” zijn, maar een biased sample uit de bevolking, van mensen met minder empathie dan gemiddeld, met meer wreedheid en met een groter vermogen tot depersonalisatie’. Ik denk dat hij gelijk heeft. Ik hoop dat hij gelijk heeft. 3)

1) Viktor Frankl, De zin van het bestaan (Rotterdam, 1978) 159.
2) Abraham de Swaan,’Ontkenning is een fase van weten’, in: Filosofie Magazine (sept. 2014) 15-16.
3) Geert de Vries, ‘Ongemakkelijke antwoorden’, in: De Gids 2014 (3) 31.

Een feessie

oranje_2010Ik heb de gewoonte om afwisselend twee ongelijksoortige boeken te lezen. Op dit moment is dat Tonio, een requiemroman van A.F.Th. van der Heijden en De naakte perenboom, op reis met Spinoza van Rudi Rotthier. Ik pak dát boek op naar gelang m’n pet staat. En soms lijken ze elkaar ook nog eens aan te vullen of uit te leggen.

 

Neem de observatie van de ik-persoon in Tonio, naar aanleiding van het Oranjefeestje bij de tweede (!) plaats van het nationale elftal bij de Wereldkampioenschappen voetbal in 2010: “Als het gepeupel zin heeft in een feessie, dan verwrikt het gewoon massaal iets aan de feiten, net zo lang tot er reden is voor een feessie” (p. 602).

Want daar mag het in Nederland niet aan ontbreken, vindt ook Rotthier, die steeds minder van ons land snapt. Een jaar na het Oranjefeestje arriveert de Vlaming voor onderzoek in Nederland. Feilloos hanteert hij het fileermes, om te concluderen: “In talloze tv-optredens hoorde je minister van Financiën Jan Kees de Jager glunderend de voor anderen moeilijke maatregelen decreteren. Misschien was dat een vrolijker versie van het stuurs opgeheven vingertje van weleer: het eigen gelijk, met glimmend genoegen verkondigd” (p. 132). We hadden eerste moeten zijn, maar eigenlijk zijn we dat ook. Toch.

Rotthier twijfelt eraan of er nog wel zoveel verband bestaat tussen de filosoof Spinoza en het land waar hij werd geboren. Of dat het land nog wat van hem kan leren, racistisch van aard zoals de politiek volgens de Nationale ombudsman Alex Brenninkmeijer is verworden (in: Buitenhof, 20 oktober 2013). Dansen boven een afgrond is het, dat feessie van ons.