Blijf bij je bevrijder – Rochus Zuurmond

‘Zuurmond is niet van de zoete broodjes’, lees ik in een recensie van Blijf bij je bevrijder. Een op verzoek van de theoloog Dick Boer geschreven portret van Rochus Zuurmond van de hand van Herman Meijer (Ophef, jrg. 28 nr. 3, 2022).
Meijer is lekentheoloog, architect en voormalig politicus voor GroenLinks. In het Woord vooraf heeft hij het over ‘theologische strijd’ en schetst vervolgens een wat eendimensionaal beeld van de Nederlands Hervormde Kerk in de naoorlogse tijd: ‘kritisch op het verzuilde bestel, fel tegen atoom bewapening, sterk gericht op sociale rechtvaardigheid’.
Misschien had Meijer dit nodig om Zuurmonds denken in te bedden, maar de ‘strijd’ lijkt zo al beslecht. Aan de orde komen onder meer diens kritiek op het fundamentalisme en waarom je niet kunt stellen dat ‘de Bijbel homoseksualiteit verbiedt’. Zuurmond kon, laat Meijer zien, vooral lezen. Goed lezen en exegetiseren.

Een boodschap van bevrijding
Ook wordt duidelijk wat geloof volgens hem eigenlijk is: ‘een Boodschap van bevrijding’, zoals een hoofdstuk heet. Dat wil zeggen ‘van de mensen uit de macht van het kwaad’ (p. 51), ‘van vijandschap en onderdrukking: het bevrijdt tot een leven in vrede en tot vrijheid om menslievend te (kunnen) handelen’ (p. 53) ‘van de dominante geesten van onze tijd, van ongeesten, van vooroordelen: hij [de Geest, overigens een zij, EvS] bevrijdt tot het liefdevol benutten van de ruimte voor God en voor elkaar’ (p. 54).
Genoemd hoofdstuk vormt zo’n beetje het hart van de uitgave, die verder vooral gaat over de geleerde Zuurmond en niet of nauwelijks over de predikant of over de invloed van anderen dan Miskotte en Breukelman. Spinoza bijvoorbeeld, waar hij later overigens afstand van heeft genomen.[1]

Persoonlijk nawoord
In een persoonlijk nawoord komt de invloed van ‘Rochus’ (zoals hij consequent en wat familiair wordt genoemd) op de auteur aan de orde. Dat had wel wat breder gemogen. Bijvoorbeeld had genoemd kunnen worden dat Marco Visser vanaf 1 september 2022 het onderzoek van Zuurmond aan de PThU voortzet, al was het maar in een op het laatst van het productieproces toegevoegde voetnoot.

Door de beknoptheid was er nog ruimte voor twee artikelen van Zuurmond zelf: over Marcus 12:28-44 en over de Openbaring van Johannes. Zo biedt deze uitgave, net zoals in een recensie van mijn boekje over Henk Vreekamp dat in dezelfde reeks verscheen, maar nog werd uitgegeven door KokBoekencentrum (Trouw tipt, 3 juli 2019) ‘een eerste kennismaking’ met in dit geval Rochus Zuurmonds denken. Uiteindelijk gelukkig minder eendimensionaal dan het zich in eerste instantie liet aanzien, maar wel uiterst persoonlijk in zijn keuzes van de thema’s uit Zuurmonds werk.

[1] Tijdens de leerhuiscyclus ‘Niet te geloven’ over het gelijknamige boek (september-december 2005) in de Amsterdamse Thomaskerk.

N.B.
Minisymposium Rochus Zuurmond –
Vrijdag 25 november a.s. in Rotterdam
Het minisymposium gaat over de actualiteit van Zuurmonds benadering: wat zijn de aanknopingspunten voor ons vandaag?

Sprekers:
– Herman Meijer (architect, politicus en auteur)
– Ilke Jacobs (theoloog en uitgever bij VU University Press)
– Marco Visser (predikant en postdoc onderzoeker aan de Protestantse Theologische Universiteit)

Vrijdag 25 november 15:00 – 17:00 uur – Pauluskerk Rotterdam (Mauritsweg 20, 5 min. lopen vanaf CS)
Toegang gratis, er is een inzameling voor het werk onder ongedocumenteerden en daklozen in de Pauluskerk.

Een andere afslag

‘Bij alle toegangswegen van het park [Geerdinkhof] staan grote borden (…). De lege achterkanten van deze borden zijn een geliefd doelwit van graffitikunstenaars (…). Een jaar of vier geleden werd ik getroffen door een prachtige tekst: iemand had daar met viltstift op geschreven: “I can’t hear God over the thunderstorm”. Ik kan de stem van God niet horen boven het geluid van de storm uit! Zomaar, theologie als graffiti. Ik maakte er een foto van en toen mijn goede vriend Dick Boer vorig jaar een boek over Job schreef, suggereerde ik de foto voor het omslag. Het werd een ander omslag, maar de connectie met Job is duidelijk.’

Dat zei ds. Wilken Veen in zijn preek in de Nieuwendammerkerk op 20 juni 2021. Dat andere omslag mag er overigens zijn; het is een beeld van Job op een mesthoop (dat is het voetstuk) van de kunstenaar Ludwig Oswald Wenckebach (1895-1962) dat staat in Noordwijk-Binnen. Voor u nu denkt, dat ik op dit beeld in zal gaan, neem ik een andere afslag. Die werd mij ingegeven door het omslag een ander boek: Primo Levi na God. Verhalen van een nieuwe Bijbel van de theologe Joyce Rondaij. Het is de publieksversie van haar proefschrift.

Op dat omslag staan – net als op de andere titels van de serie waarin het verscheen – alleen de titel en ondertitel, de naam van de auteur, die van Uitgeverij Verbum en de serienaam (Holocaust en Religie). Verder zijn de door Dianne Rijnbende vormgegeven omslagen wit, helemaal leeg. Conceptuele kunst heet zoiets. Ik had al eerder een titel in deze serie gezien, maar pas nu sloeg het bij mij in als een bom, zoals (toegepaste) kunst kan doen.

Waarom? Omdat het voor mij de ultieme uitdrukking is van het uitdrukkingloze, om met Adorno te spreken. Het omslag zegt dóór die leegte, in het wit, het uiterste dat gezegd kan worden over de Sjoah, die alle begrip te boven gaat. Daar, in die witte ruimte – zoals het soms ook in de witregels van een gedicht mogelijk is – ontmoet de lezer de denkwereld van in dit geval Primo Levi (1919-1987), een overlevende van Auschwitz. Zelf ging hij de dialoog met Job aan, zo lezen we in het boek van Rondaij.

Is de cirkel zo rond? Nee – je mag de ervaringen van Job en die in Auschwitz niet met elkaar vergelijken en het blijft zoeken naar een woordloze taal, maar een ding is zeker: grafisch ontwerper Rijnbende heeft hem wat mij betreft gevonden.

Eerder gepubliceerd in Drieluik, het blad van de Protestantse Wijkgemeente Amsterdam-Noord (januari 2022, p. 8). Wordt hier met toestemming overgenomen.

‘Een exodus, een revolutie’

De theoloog en Islamkenner Anton Wessels vervolgde zijn inmiddels afgesloten  cursusochtenden Koran lezen met Tenach en Evangelie voor het Leerhuis Amsterdam Tenach & Evangelie (LATE) – dit seizoen via Zoom – als vanouds met veel verwijzingen naar allerlei boeken.
Zo wees hij een keer op de Grunbergbijbel van Arnon Grunberg, die ik ook in de kast heb staan. Het boek kon niet geheel zijn toets der kritiek doorstaan. Heeft Grunberg het wel helemaal begrepen, vroeg Wessels zich af. Neem alleen al dat hij spreekt over twee revoluties: die van het Oude- en die van het Nieuwe Testament. Er is toch alleen maar sprake van één revolutie, die van zowel het Oude- en het Nieuwe Testament als die van de koran? 1)
Alle drie de boeken zijn voor een goede uitleg van elkaar afhankelijk. En dat is dan geen dogmatische uitleg, want daartegen stelde Mohammed zich juist teweer. Dat is er een vanuit Tora en de Profeten, die bij Grunberg missen.

Iemand zei ter afsluiting van deze cursusochtend, dat hij de Grunbergbijbel ter hand ging nemen. Ik ging verder met ‘een verklaring van het boek Job’, zoals de ondertitel van het nieuwe boek van Dick Boer luidt. Ik stuitte in dit boek, Job redt de NAAM, op een schitterend hoofdstuk onder de titel ‘Twistgesprek: de evolutietheorie van de kameraden tegenover Jobs vasthouden aan de revolutie’ (p. 60-64). Wéér dat begrip ‘revolutie’. Elders in het boek noemt Boer dit: ‘een exodus, een revolutie’ (p. 141). En wéér die eenheid van Oude- en Nieuwe Testament. De koran blijft hier overigens buiten beeld.

Genade
Dick Boer wijst op het protestantse adagium sola gratia (genade alleen). Mijn vader nam het vaak in de mond en het raakte mij elke keer diep wanneer hij dat zei. Boer stelt echter, dat het uit elkaar rukken van Tora doen en het ‘door het genade alleen’, ten diepste anti-joods is. Ik schrok ervan, maar als je het tot je door laat dringen, is het ontegenzeggelijk waar, net zoals er maar één revolutie is. Deels waar, maar daar kom ik nog op.2)

God ‘geeft Tora’, schrijft Boer, ‘opdat deze gedaan wordt, niet uit eigenbelang maar in het belang van de verworpenen der aarde die uit de Tora naar de vrijheid geleid zullen worden’. Aan het begin staat het geschenk van de Tora, aan het eind het doel van de Tora. ‘Daar tussenin, in de tussentijd, komt het op het doen aan’. De auteur benadrukt op het eind van zijn boek, dat het sola gratia ‘geen eenzijdige daad van God [is], geheel los van het doen van de mens’ (p. 194). Je moet Tora doen, maar je kunt – denk ik – ook teveel van jezelf eisen.

Genade is inderdaad een werkwoord, maar het is en blijft wel een troostend woord voor als je tekort schiet in dat arbeiden op de akker van de Heer. Je ervaart – volgens ds. Johan Visser, predikant van de Noorderkerk in Amsterdam in een interview met Matthijs Hoogenboom (op de website van de Protestantse Kerk Amsterdam, 6 mei jl.) – ‘dat iets van goedheid je wordt toegeworpen. (…) Er zit ook iets van het [joodse] gein in, (…) dat al ons streven en drukdoenerij doorbreekt en relativeert. Een onverdiende vreugde die over je komt. Volgens mij is dat ergens de kern van geloven’.
Of – misschien – één van de kernen, zoals een ei soms twee dooiers kan hebben: exodus/revolutie én genade.

1) ‘Een stille revolutie’ noemde ds. J.H. Uytenbogaardt het tijdens zijn preek op Eerste Pinksterdag in de Bethelkerk in Amsterdam: de voetwassing op Witte Donderdag. En hij refereerde aan het Taizélied Ubi caritas uit Taizé: ‘Ubi caritas et amor / ubi caritas, Deus ibi est’ (‘Waar vriendschap en liefde is, daar is God’, Lied 568 uit het Liedboek).
2) In dit verband wijs ik ook op de uitleg die Max Brod gaf aan de roman Het slot van Franz Kafka: als beeld van Gods genade, die de mens niet door eigen inspanning kan verwerven.

Kerk en nieuwe wereld

Boven de rouwkaart en –advertentie stond een vers uit Lied 947 uit het Liedboek voor de kerken:

Wanneer mijn hart vaarwel moet zeggen
en loslaat wat het leven bood,
kom, Geest, uw zegen op mij leggen,
verzeker mij, Gods trouw blijft groot.

Het is een mooi vers, van Jochen Klepper in de vertaling van Sytze de Vries, en zonder meer geschikt als tekst bij een overlijden. In dit geval van Christina Maria Warners (1935-2020), voor haar neven en nichten ‘tante Chris’, voor mij Christien. Nadat ze begin juni in het ziekenhuis was opgenomen, is ze na een kort ziekbed op 26 juni jl. thuis, in Ouderkerk aan de Amstel overleden.
Het is ook een tekenend vers voor waar Christien voor stond – in de voetsporen van God trouw en betrouwbaar zijn.

Zo heb ik haar ten voeten uit leren kennen. Het begon ermee dat ik haar, als lid van de kerkenraadscommissie Tenach & Evangelie, wat op afstand, leerde kennen als voorzitter van het Centrum voor Leren en Vieren (CLV) van de Protestantse Kerk Amsterdam, waar de kerkenraadscommissie onderdeel van uit maakte. Zij was ambtsdrager van een van de andere vier kerken, de Amstelkerk en volgde de cursussen van Groot Zuid, ook onderdeel van het CLV.

Die trouw heb ik ten volle ervaren toen ze, nadat ik na een operatie aan het bijkomen was in een herstellingsoord in Hilversum, opeens op bezoek kwam. Ze was toen al geen voorzitter meer, maar daar stond ze zomaar, gewoon zoals ze was, belangstellend en betrokken. Vanuit Ouderkerk aan de Amstel naar Hilversum gereden om mij een hart onder de riem te steken. Ik zie haar nog zitten.

Het was niet de laatste keer dat we elkaar ontmoetten. Nadat het CLV was opgeheven en de cursussen van Groot Zuid waren opgegaan in het Leerhuis Amsterdam Tenach & Evangelie (LATE), kwamen we elkaar met grote regelmaat tegen tijdens de leerhuisochtenden op zaterdagmorgen in de Thomaskerk. We zaten altijd naast elkaar en keken elkaar betekenisvol aan als er weer eens een man met al dan niet krakende of zich verheffende stem het woord nam. Niet om een vraag te stellen, maar een statement te maken of kennis te etaleren. Hier was het Christien niet om begonnen, maar om – zoals Wouter van den Berg tijdens een toespraak tijdens de dankdienst in de Muiderkerk zei – ‘in gezelschap met iedereen contact te maken’.

Ze was geïnteresseerd in mensen, en in het kerkelijk leven in Amsterdam. Ze nam altijd van allerlei blaadjes en folders uit de Thomaskerk mee die ze na de pauze altijd eerst op tafel uitspreidde en mij vroeg of ik ook wist hoe het hier en hoe het daarmee zat. Om na het leerhuis standaard heerlijk te gaan genieten van een lunch bij de theoloog Dick Boer, die om de hoek bij de Thomaskerk woont en van wie tijdens de dankdienst het gedicht ‘Geluk’ uit zijn bundel Versjes werd gelezen. Want poëzie, daar was ze gek op, bleek ook nu. En daarin vonden we elkaar.

Ze zoog alles op, maar deelde en gaf ook. Het moet in 2016 zijn geweest, het jaar waarin ze – hoorde ik – al de Bijbel-, liedteksten en gedichten voor de dankdienst uitzocht, dat ze haar boekenkast begon uit te ruimen en soms aan mij vroeg wie ze met een bepaald boek een plezier zou kunnen doen.

Weer twee jaar later kwam ik Christien ook opeens op een andere plek tegen: bij het Taalcafé op vrijdagochtend in de Muiderkerk, waar ze na de sluiting van de Amstelkerk vijftien jaar al ter kerke ging en ook meedraaide in het taalcafé. Ik had van Kerk in Mokum het verzoek gekregen zo’n ochtend bij te wonen en verslag uit te brengen van deze taalles voor migranten. Na de gezamenlijke sessie, zat ik bij een 1:1 gesprek met Christien en een deelneemster (beiden geanonimiseerd) en ik schreef daarover dit:

‘Na het taalspel gaat elke deelnemer samen met een vrijwilliger naar een andere ruimte. Ze krijgen gespreksvragen mee over het thema, zoals: “Wat vind je ervan dat sommige mensen na hun middelbare school een jaar naar het buitenland gaan?” Maar lang niet elk groepje volgt deze vragen op de voet. Aan de orde komen ook onderwerpen als een vaarwelceremonie na het eindexamen in een land van herkomst, de brand in de Muiderkerk (1989) – alleen de toren rest nog –, die een bezoeker tot tranen toe ontroerde, reizen die een van de bezoekers heeft gemaakt, zowel voor werk als vakantie, en het verschil tussen tante en oud-tante, wat iets anders is dan een oude tante …’.

Ook dit was Christien ten voeten uit: niet de vragen op de voet volgend, het verdriet om de brand in de Muiderkerk, reizen, het verschil tussen tante en oud-tante. Ernstig maar ook ontspannen zat ze erbij, zoals ik haar heb gekend. Ik zie haar nog zitten. Ze was volgens de ene spreker tijdens de dankdienst een kerkmens, maar ook en vooral denk ik een mensenmens, zoals een ander haar terecht noemde. Misschien lag dat voor haar, als domineesdochter en sociologe (docent aan het toenmalig Centraal Instituut voor Christelijke Sociale Arbeid, CICSA), gewoon in elkaars verlengde.

Ik weet niet of de zaterdagochtendcursussen van LATE na de coronacrisis weer doorgang vinden, maar als dat wél zo is, zullen ze anders zijn zonder Christien naast me. Ik zal haar missen. Haar nagedachtenis zij tot zegen. 

Wit/zwart, licht/donker

In het verlengde van de gewelddadige dood van George Floyd verscheen een artikel van de Shakespearegeleerde Farah Karim-Cooper (foto links) over de raciale betekenis achter het gebruik van licht/donker en wit/zwart in het Engeland van Shakespeare. En – laten we eerlijk zijn – in dat van onze tijd.
Een zin die me diep raakte, is deze: ‘It is a little odd but not perplexing that for years white scholars refused to or did not see the racial meanings behind the language of light and dark or white and black’. De auteur geeft dan voorbeelden van schilderijen en fresco’s met ‘divine light of God or Christ and the darkness complexions of devils, demons and death’. Zij concludeert, dat ‘binaries of black and white helped create or contributed to concepts of race’.

In de ruimte van de Openbaring
In dezelfde tijd dat ik dit artikel las, was ik bezig met de feestbundel ter gelegenheid van het emeritaat van de inmiddels overladen theoloog Nico Bakker: In de ruimte van de openbaring (Uitgeverij Kok Kampen, 1999). In veel bijdragen daaraan speelt het begrip ‘tertium’ een grote rol. Dat moet niet worden begrepen als een synthese van these (bijvoorbeeld wit of licht) en antithese (bijvoorbeeld zwart en donker), maar als een grond. Of – zoals Wouter Klouwen schrijft – het ‘geloof nergens anders hebbend dan in (…) de Naam’ (p. 59), dat in ons woning vindt. Of, zoals Augustinus zegt (geciteerd door Lieuwe van der Meer): dat ‘wij in elkander komen wonen, zodat zij als het ware in ons gaan spreken wat zij horen’ (p. 79). Met ‘zij’ bedoelt de kerkvader zijn leerlingen, met ‘ons’ de leermeesters.
Anno nu zouden we dit ook kunnen lezen als: wij (blanken) moeten (eindelijk) de wereld, de wereldorde (systemisch) leren bekijken, door de ogen van de zwarten. Het wij-zij denken overigens voorbij, wat wel ‘het nieuwe wij’ wordt genoemd.

Tertium
De vraag is nu, of het begrip ‘tertium’ ons verder kan helpen om dit te bereiken. Ik lees door in de feestbundel, met name in het deel ‘Dogmatiek’, en kom meermalen de tekst uit Exodus 3:5 tegen, over een plaats waar men niet kan staan, omdat de grond heilig is. Logisch, omdat het begrip ‘tertium’ dit ook uitdrukt. Klouwen schrijft dat daar de Héér God is (p. 60). 1)
Voor Dick Boer betekent het begrip bij Bakker ‘een theologie van verbondenheid heel in het bijzonder met die mensen voor wie elke oplossing van deze spanning [tussen ideaal en werkelijkheid, verlangen en realiteit, transcendentie en immanentie, vS] van levensbelang is (…) omdat de wereld zoals die is hun het leven onmogelijk maakt’ (p. 83). Boer leest de term als uittocht ‘uit de tragiek waarin de algemene geschiedenis verwikkeld is’.
Iets daarvan moet toch in het hier-en-nu kunnen worden verwerkelijkt? Het kan toch niet zo zijn, schrijft Christine Hack, dat het boek van Nico Bakker ‘af’ is? Zij zoekt het vervolg ‘in de gegeven naaste die onze broeder/zuster is als de ander (E. Levinas)’ (p. 96), in ‘tekenen van een levend Koninkrijk dat “reeds onder u is”’ (p. 99).

Het komt op concretisering aan. Om te beginnen ‘the binaries’ waar Farah Karim-Cooper het over had (ik heb niets tegen ….., maar ….). Het is zaak om deze tegenstellingen te overwinnen door een dialectische spanning. Geen of-of, maar en-en. Het is opvallend, dat alle schrijvers die ik tot nu toe in het deel ‘Dogmatiek’ las, vaak woordcombinaties als ‘op grond van’, ‘in de grond van de zaak’ gebruiken, onbewust en impliciet verwijzend naar een piramide waarin de synthese niet een versmelting, maar de basis, de grond vormt waarop wij staan en ons denken baseren.
Zou Trinus Hibma dat bedoelen, toen hij sprak over de Geest die in Genesis over de wateren zweefde, later vaste grond vond (Pinksteren 2020, Bethelkerk Amsterdam)?

Lege midden
In ieder geval zijn verschillende auteurs in de feestbundel duidelijk: op grond van de NAAM (Klouwen), de heilige plaats, waar de Héér God is (idem), een teken van het levend Koninkrijk (Hack).
Het zijn móóie omschrijvingen, ontegenzeglijk, maar vergeet niet dat die plaats primair leeg is. Het lege midden (Th. Witvliet), dat we niet meteen moeten gaan opvullen. Misschien moet in het verlengde hiervan, aan die mooie woorden, dan ook nog iets vooraf gaan: stilte, zwijgen. Daar gaat zóveel van uit: verbondenheid, de mogelijkheid om te luisteren, stil verzet soms ook.

Pas daarna is er misschien de opening, de mogelijkheid om in dat lege midden met elkaar in gesprek te gaan, samen op te gaan in het verzet tegen racisme, het aan te pakken. Met om te beginnen bijvoorbeeld het weghalen van kolonialistische standbeelden en monumenten die zwarte mensen telkens weer, als ze er langs komen, pijnlijk raken, en ze in een park à la het VIgelandpark in Oslo neer te zetten. Om ons eraan te herinneren én tot daden aan te zetten omdat wat onze voorouders deden nooit meer mag gebeuren. En op grond (!) van het feit dat de basis wordt gevormd door een gedeeld mens-zijn.

 

1) Het begrip ‘heilige grond’ kan ook anders worden uitgelegd. Demonstranten die op het Nelson Mandelapark in Amsterdam Zuidoost demonstreerden, wezen erop dat dit ‘heilige grond’ is; een plaats in Amsterdam die niet alleen zo heet, maar ook het middelpunt vormt van de meest diverse wijk in Amsterdam waar veel kleurlingen wonen die het racisme aan den lijve ondervinden, en waar het mogelijk is dat nu zwart en wit samen demonstreren.

Acht mystieke klankmeditaties

Het kan verkeren. Ik toog eigenlijk naar Den Bosch om in het lunchpauzeconcert op 7 november in het kader van November Music Job 3.8 van de Frans-Duitse componist Mark Andre (1964, foto rechts) te horen, ter voorbereiding van het lezen van een boek van Dick Boer over dit Bijbelboek, maar kreeg er iv 17 voor in de plaats, geïnspireerd door Johannes 3:8. Een stuk dat afgelopen augustus in Zürich in première is gegaan. Of hier nu een foutje in het spel was (Johannes in plaats van Job), laat ik maar in het midden.

Bert Palinckx, artistiek directeur van November Music, zei ter inleiding dat dit het concert was waarop hij zich het meest verheugde. Componist Mark Andre, vervolgde hij, was een geweldig componist, die over de hele wereld al grote bekendheid geniet, behalve in Nederland. Daar moet verandering in komen.

Wat een componist! Hij heeft onder meer gestudeerd bij Helmut Lachenmann (foto links, 1935), van wie tijdens dit concert ook een compositie werd uitgevoerd: Got Lost. Beide stukken zijn geschreven voor sopraan en piano, en voor de uitvoerenden Yuko Kakuta (sopraan) en de vrouw van Lachenmann, Yukiko Sugawara (piano). Voorbeeldig uitgevoerd, voor zover de vleugel dat toeliet; de lage e bracht geen klank meer voort, vermeldde Katuka ter verontschuldiging.

Dat Andre bij Lachenmann heeft gestudeerd, was te horen. Het verschil lag er voor mij in, dat Andre minder extravert overkomt, en dat zijn muziek daardoor – ook weer op mij – meer indruk maakte. Ik hoorde er iemand een label, ‘abstract expressionistisch’, op plakken, maar daar ben ik het toch niet helemaal mee een. Als je de vergelijking met beeldende kunst door zou willen trekken, dan heeft het toch ook wat figuratiefs. Oké, het zijn acht klankmeditaties, maar toch wel degelijk geïnspireerd op een tekst: ‘De wind blaast, waar hij maar wil, en jij hoort zijn suizen’ (Johannes 3:8).

Volgens de toelichting op het programmablad speelt ‘met name het veelbetekenende woord “ruach” (Aramees voor adem, wind, lucht, geest) een sleutelrol in dit mystieke lied. Andre wil in dit werk tussenruimtes blootleggen (…). Bij deze muziek gaat het volgens Andre om het proces van verdwijnen en verwijst het naar de door Johannes genoemde aanwezigheid van de Heilige Geest en de verdwenen herrezene.’

Bepaalde technieken die we later op het concert bij Lachenmann tegen zouden komen, kwamen hier ook voor, zoals het onder de klep van de vleugel zingen, waarna de klank elektronisch als een echo doorzong in de Willem Twee Toonzaal, oorspronkelijk de synagoge van ’s-Hertogenbosch. Of de prepared piano waardoor de klank onder de handen van Yukiko Sugawara in ‘klankgoud’ veranderde (Mark van de Voort in het totaalprogramma van de tien dagen).

Goud was ook de stem van Yuko Kakuta, en zilver op z’n tijd. Zij zong niet alleen, maar blies, al dan niet door een PVC-buis, klakte met haar tong, sloeg op haar borst of siste, al dan niet in duet met Yukiko Sugawara. Dat een na laatste deed mij denken aan een (verouderde) manier voor astmapatiënten om slijmvorming in de longen tegen te gaan; de longen – daar waar de adem (ruach) doorheen gaat, in en uit. Het laatste (sissend uitblazen) is daarvoor in de plaats gekomen. Het zijn modern aandoende technieken, die de tekst kracht bij zetten, net als de twee speeldoosjes die beide musici af en toe een slagje draaiden en waaraan dan één of twee tinkelende tonen aan werden ontlokt.

Het was een stuk dat grote indruk op mij maakte, niet in de laatste plaats door de grandioze uitvoering ervan. Inderdaad: Andre is een componist die in Nederland grotere bekendheid verdient. November Music zette de toon.

Wat mooi is, waar en goed

Column untitled_KruipAfgelopen zondag zong de Oude Kerkgemeente in Amsterdam bij het afscheid van ds. Eddy Reefhuis een nieuw gezang:

Wat mooi is, waar en goed
dat zoeken wij, daarvan spreken wij
in veel verschillende talen.
Zo zet Gij ons gezegend op weg,
uw toekomst tegemoet.

Een lied op tekst van Mirella Klomp en muziek van Christiaan Winter. Het ware, schone en goede – het was alsof we de leer van Plato bezongen.

Iets eerder had Marcel Barnard tijdens een korte lezing in het kader van datzelfde afscheid de lof bezongen van Column untitled van Germaine Kruip, die al in het kader van een tentoonstelling die afgelopen week werd geopend, in de kerk was opgetrokken (zie afb.). Als het donker invalt, wordt de zuil gedurende de loop van de expositie (t/m 27 maart 2016) aangelicht, wat een prachtig effect geeft. ‘Hij is’, zei Barnard, ‘een slanke editie van de Toren van Babel’, om aan te sluiten bij die verschillende talen uit het lied.

Vandaag rolde De Groene Amsterdammer in mijn bus. En op één of andere manier geven twee stukken daarin uiting aan het onbehagen dat mij was overvallen bij zowel het zingen van bovenstaand lied, als bij het als ‘Toren van Babel’ benoemen van het overweldigend mooie kunstwerk van de door mij al jaren zeer bewonderde Germaine Kruip.

Het eerste las ik in de column Boodschap van Niña Weijers. Zij citeert daarin op een gegeven moment de Amerikaanse schrijver en criticus William H. Gass: ‘Als we een roman willen begrijpen moeten we hem volgens Gass proberen te begrijpen zoals we een ander mens zouden proberen te begrijpen: om hem, niet om iets anders’. Dat geldt wat mij betreft ook voor de zuil van Germaine Kruip: proberen te begrijpen wat zij met dit autonome, abstracte, minimalistische enz. enz. kunstwerk wil zeggen. In een andere taal, dat wel. Maar daar houdt de associatie op, want het is méér dan dat.

Het tweede stuk dat ik in De Groene Amsterdammer van 26 november las, was een ingezonden stuk van de theoloog Dick Boer, een zielsverwant, ‘wat’ – zoals hij mij eens mailde – ‘natuurlijk niet per se betekent dat wij het in alles eens zijn’. Maar nu zeker wel. Hij schrijft naar aanleiding van de briefwisseling tussen Yvonne Zonderop en Stephan Sanders in De Groene: ‘Zonderop heeft het over studenten die hun geloof kenmerken als een “tegenverhaal”. Dat ‘tegen’ moet dik worden onderstreept’.

Geldt dat eigenlijk ook niet voor ons zingen – vanuit het feit dat we de toekomst alleen tegemoet kunnen gaan als we ook weet hebben van alles wat tegen het ware, schone en goede ingaat, en van mensen die lijden aan het leven en twijfelen of God ze wel gezegend op weg zet? Natuurlijk, in één vers kun je dat allemaal niet benoemen, maar misschien wél iets van mee laten klinken. En geldt dat ook niet voor kunst: een tegenstem in de kerk? Te benaderen en beoordelen op zijn eigen merites, in dit geval als een slanke zuil untitled, zonder het meteen te annexeren? Ik vraag maar.

http://oudekerk.nl/nl/programma/nu
http://marcelbarnard.nl/weblog.php

 

Helmut Gollwitzer en Luther

GollwitzerOp vrijdag 25 september 2015 werd in de Amsterdamse Thomaskerk een boekje over de Duitse theoloog Helmut Gollwitzer (1908-1983, zie afb.) gepresenteerd van de hand van Andreas Pangritz uit Bonn, in een vertaling van Dick Boer (uitg. Narratio).
In zijn inleiding sprak Pangritz de intrigerende woorden dat Gollwitzer Luther naar voren dacht, en Karl Barth naar links. Ik beperk mij tot het eerste.

 

Uit de kerk had ik twee afleveringen meegenomen van het tijdschrift In de Waagschaal. Thuis bleken die een vervolg te bieden op die intrigerende woorden van Pangritz. In nr. 8 van dit jaar vraagt Wessel ten Boom zich af wat de synagoge wil: ‘Het verzoek van rabbijnen Evers en Ten Brink en het CIDI aan de PKN, om bij de komende festiviteiten rondom 500 jaar reformatie excuses aan te bieden voor de Jodenhaat van Maarten Luther, is ontluisterend. Het is dan ook terecht dat Arjan Plaisier deze boot vooralsnog afgehouden heeft’, aldus Ten Boom. Volgens hem heeft ‘dit antisemitisme in de navolgende eeuwen’ niet ‘als het hart van de reformatorische theologie’ gefungeerd. ‘Wie doet alsof dit wel zo is, heeft wel wat uit te leggen voordat hij om excuses vraagt.’ Je moet maar durven.

Gollwitzer heeft haast als geen ander begrepen dat de Jodenhaat van Luther weliswaar niet het hart van de reformatorische theologie heeft uitgemaakt, maar wel de basis vormde van een bepaalde manier van denken die tot mijn grote verdriet nog steeds in de kerk voortleeft.
In het volgende nummer van In de Waagschaal (nr. 9) stonden twee reacties onder de respectievelijke kop ‘Ontluisterend?’ en: ‘Wessel ten Boom, Luther en “de” synagoge.’ In de eerste wordt om volledige afstand gevraagd van Luthers anti-joodse uitspraken. In het tweede wordt gewezen op het feit dat In de Waagschaal nu niet bepaald het blad is ‘dat door “de” synagoge gelezen wordt.’ Zulke zaken aan de orde stellen doe je in een gesprek met elkaar. Als voorbeeld wordt het OJEC genoemd, waar naar elkaar wordt geluisterd en van elkaar wordt geleerd.

Dick Boer vroeg in een kort co-referaat aandacht voor een aspect waarin Gollwitzers denken nog steeds actueel is en waarop Pangritz in zijn inleiding, in tegenstelling tot zijn boekje, niet in was gegaan: dat gesprek tussen joden en christenen, onder andere over Israël.
Bram Grandia zag zijn kans schoon – ik schreef er al eerder over – door aandacht te vragen voor de Palestijnen. Hij plaatste de visie van Christenen voor Israël tegenover die van de Palestijnen. Daar zou volgens hem eens een congres over moeten worden georganiseerd. Alleen: welke stem ontbreekt er in zijn verhaal? Het is het oude liedje: achteruit denken zou ik het willen noemen.

Een fragment uit het boekje van Pangritz over Gollwitzer, onder een vreemde titel maar toch: http://www.kinderdienst.nl/data/pdf/45105.pdf

Was Petr Eben een joodse componist?

Dick BoerVandaag wordt de theoloog Dick Boer (afb.) 75 jaar. Ik heb hem gedurende korte tijd opgevolgd als bestuurder van het Leerhuis Amsterdam Tenach & Evangelie (LATE), en heb hem meegemaakt in de redactie van Quadraatschrift, waar ik fijne herinneringen aan bewaar. Vanmiddag vond t.g.v. Boers verjaardag een mini-symposium plaats over het Bijbelboek Job. Dick Boer heeft zich hier de laatste jaren intensief mee beziggehouden. Onder andere in Ophef van april jl. De kop van het betreffende artikel luidt: ‘Was Bonhoeffer een joodse denker?’ Ik gebruik dat artikel hier als spiegel voor deze blog. Inclusief (stijl)citaten. En zoals Boer zijn bijdrage opdroeg aan de 60-jarige Andreas Pangritz, zo doe ik dat met deze blog: op de 75-jarige!

De vraag
Al lang houd ik mij bezig met de vraag naar de invloed van joodse muziek op niet-joodse componisten. Of beter gezegd: de vraag is bezig met mij. Eén van de voorbeelden die ik tegenkwam, is de Tsjechische componist en organist Petr Eben (1929-2007), weliswaar niet zoals Bonhoeffer in de Tweede Wereldoorlog vermoord, maar wel een overlevende van Buchenwald. Daarbij schiet je onwillekeurig een uitspraak van Bonhoeffer binnen: ‘Wie het niet voor de joden opneemt, heeft niet het recht gregoriaanse gezangen te zingen.’ Dát is de toestand waarin Eben zich bevond: hij wilde in de wereld de NAAM trouw blijven en deze uitdrukken in zijn muziek. Zou hij daarmee, als uitgesproken rooms-katholiek componist, dus ook ‘joods’ hebben gedacht?

Credo
Een oeroude midrasj bij Jesaja 43:10 zegt: ‘Als jullie mijn getuigen zijn, dan ben ik God. Maar als jullie mijn getuigen niet zijn, dan ben ik niet God.’ Eben heeft van dit ‘credo’ getuigd in zijn muziek, als ‘een voorbeeldige man Gods’ (Pinchas Lapide), een jood zou je kunnen zeggen – niet ‘naar het vlees’ maar wel degelijk in de geest. Eén van de stukken waarin hij zijn getuigenis aflegde is – niet toevallig in deze context – zijn Hiob voor orgel en spreekstem (1987). Of moet je zeggen: hij tendeert náár de joodse muziek, met – gelijk Bonhoeffer verwoordt – inbegrip van het gregoriaans? Alleen al door in zijn muziek dit inzicht te beamen.

Project
Eben beschouwde zichzelf, prijsdrager van de Kunst- und Kulturpreis der deutschen Katholiken als rooms-katholiek componist. Hij heeft het onderscheid tussen joodse en christelijke muziek niet opgeheven maar verondersteld. Joden en christenen gaan beide gelijk Job ‘in hun nood tot God’ (Bonhoeffer). Bonhoeffer kon het Nieuwe Testament ‘joods’ lezen, omdat het Nieuwe Testament joods is. Eben kon gregoriaanse muziek ‘joods’ horen en verklanken, omdat het – als het goed wordt uitgevoerd – ten diepste joods is.
Bonhoeffer en Eben waren als christenen onopgeefbaar verbonden met de joden. We mogen aannemen dat Paulus zich de gemeente uit de joden en de gojiem zo heeft voorgesteld: als de meest intensieve vorm van alliantie.

Met dank aan Jan Kok, die mij wees op het artikel van Dick Boer in Ophef en onderstaande informatie verschafte:
In Ophef 2014/4 (Godverlatenheid en Utopie) zijn de inleidingen verschenen die op 10 oktober in de Amsterdamse Thomaskerk t.g.v. de verjaardag van Dick Boer zijn gehouden. En bij uitgeverij Narratio, ook uitgever van Ophef, zal een boekje van Dick Boer verschijnen. 

Links
http://www.youtube.com/watch?v=Wrcj_fbnKV0
http://www.vtm-web.nl/ophef
http://www.boekwinkeltjes.nl/uitgebreid_zoeken.php?schrijver=van+swol&titel=dialoog&overig=&tweedehands=1&nieuw=1