De beste 50 van Stine Jensen : filosofische inspiratie over ouder worden. – [Alkmaar] : Pepper Books, [2022]. – 107 pagina’s ; 21 cm. – Met literatuuropgave. ISBN 978-90-206-0899-1
De filosofe Stine Jensen (1972) bundelde voor haar vijftigste verjaardag even zoveel favoriete citaten en uitspraken over ouder worden. Het boek is ingedeeld in vijf levensfasen: kinderjaren – jongvolwassen – studentenjaren – dertigers – veertigers, op weg naar de vijftig. Na een inleidend essay zijn dat brokken tekst van bijvoorbeeld Seneca uit de oudheid, via Nietzsche en Kierkegaard tot Joke J. Hermsen, en uit haar eigen dagboeken in de loop der tijd, maar ook van schrijvers als Agatha Christie en Ian McEwan. Meest in het Nederlands, een enkele keer in het Engels. Om te lachen en over na te denken en je te laten inspireren op je eigen levensweg. Het deint een beetje mee op de hype aan boeken over vijftig jaar worden (Saskia Noort, Linda de Mol, Sanne Wallis de Vries en anderen). Het geheel is speels vorm gegeven, als gaat het om wat lang uitgevallen tegeltjeswijsheden van één tot twee pagina’s. Met literatuuropgave.
Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.
Leonora de heks was als Leonootje, als kind al een meisje met de trekken van een Pippi Langkous van Astrid Lindgren of een ‘Stout meisje’ zoals Annie M.G. Schmidt het beschreef. Dat moest ook wel met zulke ouders als Gertrude en Nico Niemandsverdriet. Maar gelukkig had ze haar lappenpop. En magische krachten!
Gertrude en Nico kwamen bij een skiongeluk om het leven. Leonootje, inmiddels 17 jaar, voerde een gevecht tussen haar hoofd (fijn!) en haar hart (droevig!). Alleen is maar alleen. Al heb je een lappenpop.
Ze liet haar oog vallen op Karel Gevelsteen, een ‘spetter’, maar Karel ziet in zijn verbeelding een pukkeltje op haar neus uitgroeien tot een enorme puist à la – denk je er dan als lezer bij – Nanny McPhee. Het gevoel overheerste en in plaats van naar de dokter te gaan, sneed ze het pukkeltje open met een aardappelschilmesje. En toen werd ze boos, op alles en iedereen. Op het moment dat ze weer in de spiegel keek, zag ze een hard en hoekig gezicht met koude ogen; Leonora was geboren.
Leonootje was verstopt geraakt in de boze Leonora, als een matroesjka. Wat volgt is een beschrijving van Leonora waar je als lezer bijna onpasselijk van wordt, net als de misselijk makende beschrijving van haar huis.
Leonootje zet zich aan het denken
Het bericht dat Karel Gevelsteen zou gaan trouwen met kroonprinses Jacinta zette Leonootje aan het denken. Ze zinde op wraak en bladerde allerlei boeken over het heksenvak door. Ze besloot uiteindelijk Karel met behulp van pilletjes in een standbeeld te veranderen. Zoals iedereen die Medusa aankeek verstarde, maar dan een beeld met allemaal grote pukkels. Om in de stemming te komen voor een tocht op de bezemsteel, zette ze het muziekstuk De tovenaarsleerling van Paul Dukas op.
Alleen: pech achtervolgde haar en onderweg verloor ze het flesje met pillen, dat werd gevonden door een jongetje, Kobus Zeldenrust. Je raadt al wat er gebeurt: meester Gijs Gozewijn betrapte Kobus met het flesje en nam het in beslag, snoeper als hij was. Kobus zat inmiddels onder de groenrode pukkels die steeds groter en talrijker werden, en ook de meester kreeg jeuk en … werd van steen, zoals Gregor Samsa in De gedaantewisseling van Franz Kafka veranderde in een kever.
Kobus gaat op onderzoek uit
Kobus besloot het dopje van het flesje te bewaren en zelf op onderzoek uit te gaan. Die gelegenheid kreeg hij ongestoord, want zijn ouders – ook hij heeft het niet met ze getroffen – zijn op zakenreis met aansluitend een vakantie. Op het dopje stond de naam van Leonora. Kobus gaat op de brommer van zijn vader naar haar toe. De heks heeft hem echter meteen vies door en vertelt dat de pillen voor Karel Gevelsteen waren bedoeld. Even, heel even gunt ze hem onbedoeld een blik in haar innerlijk, op Leonootje. Ze stelt dat de pukkelkop Kobus’ eigen schuld is; een thema dat in de uitleg van Kafka’s boek ook opduikt.
Kobus wordt gevangen gezet in een kamer in het huis van Leonora. Hij weet te ontsnappen en gaat op zoek naar waar de toverkracht van de heks vandaan komt. Hij slaat allemaal boeken in de kelder op. Hij leest over ‘ontpukkeling’. Dat wilde hij wel, maar hij wilde óók wat ‘onder Leonora’s heksen-ik zat’ naar boven halen, ‘om haar te helpen’. En zichzelf natuurlijk. Het kwam nu op denken aan en een idee krijgen om de heks te ontpukkelen. Ten dele dan – want haar toverspreuken werken niet meer. Uiteindelijk ontsnapt Leonootje en valt Leonora ten prooi aan diep verdriet.
Moraal van het verhaal
Moraal van het verhaal: ‘Kobus was, helemaal per ongeluk, een echte inbreker geweest’. Met mooie gevolgen.
Tot zover het kostelijke, goed geschreven, spannende en soms ook ontroerende verhaal en de intertekstualiteit ervan, maar de auteur schreef in een aankondiging van zijn ‘realistische sprookje’, dat ook ‘zijn’ filosofen (Levinas, Nietzsche en Kierkegaard) ‘herkenbaar naar voren komen’. Niet dat ze letterlijk worden opgevoerd, maar toch.
Levinas – de man die net als Kobus zijn naaste aankijkt. Nietzsche – de man die zich afvroeg wat je ziet wanneer je in je innerlijk te rade gaat. Kierkegaard – de man die nadacht over de ‘enkeling’. Om maar wat kenmerken van deze drie denkers te noemen.
Het zit allemaal verstopt, net als Leonootje en is daardoor niet vergelijkbaar met bijvoorbeeld een ander recent verschenen filosofieboek voor kinderen, De kinderen van Chronos van Erno Eskens (tekst) en Myrthe Kerkwijk (illustraties). Daarin staan ook filosofen centraal staan: Thales, Plato en Diogenes, maar die zijn niet verstopt.
Het boek van Jan Keij is bedoeld voor kinderen vanaf 9 jaar. Zeer aan te bevelen! Niet in de laatste plaats door de schitterende illustraties van Nienke Heij.
Jan Keij: Het geheim van Leonora de heks ISBN 978-94-6443-140-7
Prijs: € 14,95
Half december volgde ik via Zoom de twee avonden omvattende, korte cursus ‘Jezus als filosoof’ van dr. Jan de Bas (Filosofiegroep Rotterdam). We kregen huiswerk. Eén van de opdrachten bestond uit zes afbeeldingen van Jezus. We moesten kort reageren op twee ervan, er een of meer uitzoeken die bij de opvattingen van Kierkegaard hoort/horen (we behandelden Erasmus, Kierkegaard en Jaspers) en zeggen welke afbeelding je het meest aansprak. Ik begreep dat De Bas zich had gebaseerd op What did Jesus look like? (2018) van Joan E. Taylor.
Dit boek diende ook Pieter van Os als leidraad bij zijn artikel over ’s Heilands hoofd in de Groene Amsterdammer (17 december 2020). Hij behandelde onder meer een bidprentje, dat hij hyperrealistisch noemde en dat een ander, zoals zijn vader, kunsthistoricus Henk van Os, wellicht als ‘kitsch’ zou bestempelen. ‘Kunst à la Bob Ross’, van wiens werk overigens tot 11 april 2021 een tentoonstelling is te zien in Museum MORE.
De afbeelding deed denken aan een uit de reeks van De Bas en was geschilderd in 1940 door Warner Sallman. Hij ging, formaat pasfoto, mee met de soldaten die de Tweede Wereldoorlog ingingen. Wat vooral opviel, waren de ‘wel heel helder blauwe ogen’. Een versuikerde versie van het Jezusbeeld dat vanaf zo’n beetje de twaalfde eeuw in Europa opgang deed: ‘lijzig, tikje esoterisch ogend (…): een man met een vlassig baardje, sluikhaar en amandelvormige ogen’.
Iets daarvan vond ik terug in Christus in de woestijn (1939) van Gustave Van de Woestyne (Museum voor Schone Kunsten Gent, zie afb.), dat ik uit de reeks afbeeldingen van De Bas koos als degene die mij het meest aansprak. We zien een Jezus met inderdaad sluikhaar, amandelvormige ogen en een dun, vlassig baardje. Verder was hij gladgeschoren. Hij droeg geen Byzantijns ogende mantel, maar een joods, wit gebedshemd en hij had de handen niet zoals op een Salvator Mundi-afbeelding, maar in een ritueel gebaar. Hij was alles bij elkaar eerder wat Van Os ‘fysiek onaanzienlijk’ zou noemen.
Ook een Jezus om als een bidprentje, formaat pasfoto mee te nemen de oorlog in? Ja. Juist zo’n afbeelding kan dichtbij komen als je zelf geestelijk of lichamelijk gewond bent geraakt. Bijvoorbeeld als je als Nederlandse soldaat in Uruzgan ‘moreel verwond’ bent, zoals ik een soldaat een collega hoorde omschrijven, door acties die nu opeens naar buiten komen. Omdat de tijd er rijp voor is. Zoals in 1939 dat was voor deze afbeelding. Een joodse Jezus.
Orde scheppen : essays over liefde en lijden / onder redactie van P. Adriaens, R. Breeur, L. Lauwaert & S. Symons. – [Nijmegen] : Vantilt, [2019]. – 231 pagina’s ; 22 cm. – Met literatuuropgave. ISBN 978-94-600-4469-4
Bundel essays waarin dertien auteurs hulde brengen aan het denken van de bekende Vlaamse filosoof Paul Moyaert (1952) ter gelegenheid van diens emeritaat als hoogleraar aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte van de Katholieke Universiteit Leuven. Zij doen dat binnen de domeinen wijsgerige antropologie, psychiatrie en religie. Het boek is conform die driedeling opgebouwd. Een veelzijdigheid die niet alleen voor Moyaert in het bijzonder, maar ook voor feestbundels in het algemeen kenmerkend is. De onderwerpen lopen uiteen van onder meer uchronie (wat als …), de meerduidige gedichten van Lucebert en Kouwenaar, homoseksualiteit bij vrouwelijke adolescenten, meervoudig gehandicapten, Kant, Foucault, terreur en religie tot Franciscus van Assisi, Kierkegaard en Hans Keilson. Het overgrote merendeel van de essays is in toegankelijke taal geschreven. Met eindnoten, literatuuropgaven en personalia.
Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.
De jonge Duitse filosofe Nora Kreft ziet liefde breed: tussen twee mensen, van ouders, tussen broers en zussen en in hechte vriendschappen. Als gedachte-experiment nodigt ze ten huize van de achttiende-eeuwse filosoof Immanuel Kant acht filosofen uit die de basisvragen en hedendaagse zaken als dating apps en kunstmatige intelligentie onderling bespreken: Socrates, Augustinus, Kant zelf, Kierkegaard, Freud, Scheler, De Beauvoir en Murdoch. Zij worden allemaal eerst kort voorgesteld en houden een tafelrede. Ondertussen gaan ze in gesprek, vallen elkaar bij en onderbreken elkaar. De bedoeling is, dat de lezer met ze meedenkt. Door de rake karakteriseringen is dat goed mogelijk, omdat liefde van alle tijden is. Pocketuitgave. Met leuke, kleine tekeningen van Martina Frank en hier en daar korte, inspringende tekstblokjes met verduidelijkingen over begrippen als maieutiek (de vraagtechniek van Socrates), intuïtietheorie en dergelijke. Met literatuuropgave.
Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.
In een recente blog (zie link onderaan), naar aanleiding van het verschijnen van het boek Parabels onder redactie van Erik Ottenheim en Martijn Stoutjesdijk (Uitgeverij Abdij Van Berne), vraagt Marcel Poorthuis zich af of de parabel over Waarheid en Verhaal van de Maggid van Dubno (Jacob ben Wolf Kranz) wel de waarheid kan vertellen. Een verhaal biedt ruimte voor eigen interpretatie en identificatie. Maar zit de Waarheid er dan nog wel in? Zoiets als het thema van de opera Ritratto van Willem Jeths op een libretto van Frank Siera: ‘Fantasia e verità’ die onlangs zijn videopremière beleefde.
De parabel Eerst de parabel zelf in de woorden van Poorthuis. ‘Waarheid en Verhaal zwierven door de wereld. Verhaal ging schitterend gekleed en werd overal met gejuich begroet. Waarheid daarentegen was naakt en als de mensen hem zagen wendden ze zich af. Toen vroeg Waarheid aan Verhaal: “Hoe komt het toch dat jij overal gastvrij wordt onthaald terwijl ik een dichte deur vind?” Verhaal antwoordde: “Mensen houden niet van jou. Jouw naaktheid komt onaangenaam over. Mijn warme kleren met mooie kleuren vinden ze veel aantrekkelijker. Maar ik weet het goed gemaakt: trek jij mijn kleren aan”. En vanaf die tijd dient de Waarheid zich gekleed in het verhaal aan en laten de mensen de Waarheid met plezier binnen.’
De naakte waarheid
Poorthuis vervolgt: ‘Intussen heeft de lezer allang gedacht aan “de naakte waarheid”, zoals de filosoof Kierkegaard die naar voren brengt in zijn dagboek op 1 augustus 1835. Kierkegaard wijst alle gepraat over waarheid af als die niet een waarheid is die mij persoonlijk raakt. Dat wat God van mij vraagt is waar het om draait, niet wat theologen aan algemene waarheden naar voren brengen. Weliswaar worden parabels soms verweten dat de waarheid onzichtbaar wordt in hun inkleding in bonte gewaden, maar uiteindelijk bezitten parabels juist het vermogen om niet zozeer algemene waarheden naar voren te brengen, maar om mij bij te kladden te grijpen: “Jij bent die mens!” (2 Samuel 12:7). Uiteindelijk gaat de naakte Waarheid dus toch weer schuil achter het gewaad van het Verhaal!’
Filosoferen over het kwaad Iets soortgelijks kan worden gezegd over waartoe filosoferen over de waarheid of over een item als het kwaad toe leidt, in vergelijking tot de manier waarop literatuur, verhalen en romans dat thema aanpakken. Daarmee heb ik mij beziggehouden in mijn Masterscriptie, Het kwaad het hoofd bieden. In het kader van bovenstaand artikel van Poorthuis geef ik hier, in iets bewerkte vorm, de conclusie hiervan weer.
Onlangs kwam een nieuwe druk uit van het boek Het kwaad denken van de Amerikaanse filosofe Susan Neiman waarop ik mij baseerde: Het kwaad in het moderne denken (Lemniscaat). Zij schetst hierin onder meer lacunes in filosofisch denken over het kwaad.
Neiman stelt in de eerste plaats, dat het denken over het kwaad eeuwenlang was gestoeld op het vertrouwen dat werd gesteld in de menselijke ratio. De moderne mens werd verondersteld in volle bewustzijn en in vrijheid te kunnen kiezen tussen goed en kwaad. Deze veronderstelling hing volgens haar in de tweede plaats samen met zowel het vertrouwen in de maakbaarheid van de samenleving en – in de derde plaats – met het vooruitgangsdenken. Beide noties komen terug in de Grote Verhalen van bijvoorbeeld religie en socialisme.
Grote Verhalen In de twintigste eeuw raakte de notie van de Grote Verhalen, het mensbeeld dat uitging van maakbaarheid en vooruitgang in de geschiedenis, van religie en socialisme op de achtergrond. Hieruit spreekt volgens Neiman een toenemende terughoudendheid ten aanzien van niet alleen de idee dat het kwaad ooit te herleiden is tot een hogere orde maar ook ten aanzien van de kracht van de ratio.
In haar reconstructie van het denken over het kwaad neemt zij de aardbeving in Lissabon (1755) als beginpunt en Auschwitz als eindpunt. Auschwitz staat volgens haar voor de mislukking van de moderne opvatting van het kwaad, waarin het kwaad wordt begrepen vanuit en gekoppeld wordt aan bedoelingen van de mens. Deze kantiaanse opvatting verloor volgens Neiman na Auschwitz alle aannemelijkheid. Bij het beschrijven hiervan heeft zij veel ontleend aan de analyse die Hannah Arendt gaf over het proces van Adolf Eichmann. Arendt wijst op diens onnadenkendheid, die doorslaggevende gevolgen had. Bovendien verloor in het licht van Arendts analyse ook het vooruitgangsdenken elke vorm van geloofwaardigheid.
Alternatieven De leemte die Neiman vervolgens in het filosofisch begrippenapparaat aanwijst, slaat op het ontbreken van een interpretatiekader bij de duiding van het kwaad. Er lijken nog geen alternatieven gevonden te zijn om in die lacune te voorzien. De vraag is nu in hoeverre een literair werk in deze leemten kan voorzien. Bij de beantwoording van deze vraag keek ik naar studies van twee wijsgerig theologen.
Om te beginnen Ungolf U. Dalferth, die stelt dat het kwaad geen denkprobleem is, – zoals Neiman stelt -, maar een existentieel probleem. Jean-Claude Wolf, de andere denker, laat het belang zien van het exodus- of uittochtmotief. Hij stelt het begrip exodus, de uittocht centraal en plaatst dit bij uitstek in het perspectief van hoop of verzoening. Hoewel de aandachtspunten die beide denkers te berde brengen op een christelijke achtergrond en interpretatie berusten, gaat deze interpretatie dit kader te boven. Immers: het menselijk lijden dat Dalferth beschrijft, en het pelgrimsmotief dat Wolf aan de menselijke ervaring hecht, kunnen ook geheel seculier worden geduid. Dit heeft tot gevolg dat ze daarmee als zodanig in een wetenschappelijke analyse inpasbaar zijn.
Conclusie
Een literair werk kan dan met andere woorden in de door Neiman gesignaleerde lacune voorzien, omdat een probleem als het kwaad op een andere, mijns inziens meer vruchtbare manier benadert dan Neiman in haar boek deed, namelijk als een levensvraag in plaats van als een denkprobleem. De conclusie is dan ook gerechtvaardigd dat romans (of parabels) tot op zekere hoogte in de door Neiman gesignaleerde leemten kunnen opvullen, in die zin dat de roman een ander pleidooi voert en een andere – wellicht vruchtbaarder – insteek kent voor het benaderen van het kwaad en de gevolgen daarvan dan een filosofische studie als die van Susan Neiman.
Pleidooi voor een moraal der dubbelzinnigheid / Simone de Beauvoir ; vertaald [uit het Frans] door Paul Rodenko ; Lev Mordegaai. – Vierde, geheel herziene druk. – Utrecht : Erven J. Bijleveld, 2018. – 174 pagina’s ; 23 cm. – Vertaling van: Pour une morale de l’ambiguité. – Parijs : Gallimard, 1947. – 1e druk Nederlandse uitgave: 1958. ISBN 978-90-6131-930-6
In Pleidooi voor een moraal der dubbelzinnigheid (1947) behandelt de bekende Franse schrijfster, feministe en filosofe Simone de Beauvoir (1908-1986) onder meer: het menselijk bestaan; vrijheid en noodlot; goed en kwaad; nut en noodzaak; mythe en
werkelijkheid; doel en middelen; dwang en democratie. Thema’s die nog niets aan waarde hebben ingeboet. Hiermee plaatst de auteur zich in de traditie van het dubbelzinnige denken, dat vanaf Kierkegaard kenmerkend is voor het existentialisme, en voegt daar moraal aan toe. Een enkele keer sterk gericht op Franse voorbeelden (schrijvers, politiek), maar dat is overkomelijk gezien het belang van de studie. In heldere taal geschreven. Dit is de vierde editie (in een herziene vertaling) die Bijleveld van haar uitgeeft.
Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.
In de tentoonstellingscatalogus van de grote tentoonstelling met werk van Mark Rothko in het Haags Gemeentemuseum (2014-2015), onder redactie van Franz Kaiser, staat een uitspraak van de schilder die hij deed tegen Clay Spohn, een veelzijdig Amerikaans kunstenaar en kunstkenner. Rothko zei dat ‘wanneer schilderkunst is gebaseerd op de uiting van gedachten in plaats van vooral visuele reacties of sensaties, dit tegelijkertijd een filosofische gedachte is en tevens de bron vormt van filosofische besluiten en dus een filosofische expressie is.’
Van Rothko is bekend dat hij een kenner was van het werk van Friedrich Nietzsche. En daarnaast ook van de Griekse tragedie, Plato, Shakespeare en later ook Kierkegaard. Met name Nietzsches De geboorte van de tragedie vormde een grote inspiratiebron voor Rothko’s vroege werk, waarin nogal wat elementen uit de Griekse tragedie voor komen.
Tegen een andere Amerikaan, de schrijver en dichter Seldon Rodman, heeft Rothko gezegd dat het tragische één van de meest basale menselijke emoties is, naast extase en verdoemenis. Daarmee komt zijn bewondering voor Nietzsche in een ander daglicht te staan. Wat gezien zijn opdracht voor de Rothko Chapel (1964) in Houston niet zo vreemd is, waarbij wel moet worden bedacht dat dit een oecumenische ruimte is: ‘Wanneer bezoekers een sacrale ervaring willen ondergaan, dan vinden ze die hier. Wanneer ze een profane wensen, dan vinden ze die er ook.’ Dit is Rothko’s kijk op de wereld, en dat zou je filosofie kunnen noemen.
Ook in zijn latere werk, wanneer hij wat meer afscheid van Nietzsche heeft genomen, maar zijn aandacht voor mythen blijft. Edo Dijksterhuis schreef daarover in Museumtijdschrift (september/oktober 2014, p. 24): ‘In een wereld waar concentratiekampen bestaan en God afwezig (….) is, kunnen mythen de spirituele leegte opvullen.’ De intentie blijft gelijk: ‘Hij wil de kijker recht in zijn ziel raken en hem een glimp gunnen van de oerkracht achter de zichtbare werkelijkheid’.
In een persbericht van het Stedelijk Museum Schiedam, waar van 16 maart t/m 5 januari 2020 de tentoonstelling Rothko & ik te zien zal zijn, staat zelfs te lezen dat mensen die huilen bij het zien van zijn werk ‘dezelfde religieuze ervaring hebben als ik [Rothko, EvS] toen ik het maakte.’
Je kunt eventueel straks ongezien huilen in het museum, gezeten voor het schilderij Grey, Orange on Maroon, No. 8 (1960, foto Aad Hoogendoorn).
Toch is het niet zo dat het alleen maar om de kleuren gaat. Want, stelde de schilder Nietzscheaans, ‘Ik ben alleen geïnteresseerd in het uiten van fundamentele menselijke emoties: tragedie, extase, ondergang, etc.’
Rothko’s Grijs, Oranje op Kastanjebruin is één van de belangrijkste werken van Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam en komt vanwege de renovatie tijdelijk in het Stedelijk Museum Schiedam te hangen. Met dank aan de Stichting Droom en Daad, initiatiefnemer en financier van het project ‘Boijmans bij de Buren.’
Spannend is dat je meditatie-achtige kijktips meekrijgt en/of een koptelefoon met muziek. Een foto maken is toegestaan. Wanneer er veel mensen staan te wachten, mag je maximaal tien minuten alleen zijn met het schilderij – dat is altijd nog vele malen langer dan het gemiddelde van drie seconde waarop mensen naar een kunstwerk schijnen te kijken.
Er is ook een randprogramma. Inderdaad: onder meer met filosofen. Waarmee we weer terug zijn bij het begin: Rothko als filosofisch schilder.
In de maand mei a.s. geven Patricia Werner Leanse en ik een drie avonden omvattende cursus aan de Amsterdamse Volksuniversiteit: http://www.volksuniversiteitamsterdam.nl/cursussen.php?parent_id=4565&child_id=4570&course_id=9897
De derde avond gaat het voor de pauze over Christina Viola Oorebeek, en na de pauze over Willem Jeths, over wie ik op deze blog al eerder schreef. De avond start met een inleiding en een videoportret van Oorebeek door Patricia Werner Leanse: https://vimeo.com/34600220Daarna neem ik het over en vertel iets over Oorebeek en laat enkele muziekvoorbeelden horen.
In het kader hiervan neem ik hier iets aangepast een gedeelte over van een artikel dat ik in 2002 over haar schreef (in: Mens en melodie, 1/8 2002, p. 19-22).
In de keuze van haar docenten voor het vak compositie, een bezigheid die haar eigenlijk lijkt toe te vallen en door de componiste wordt ervaren als een draad die ze verder wil uitspinnen, lijken de eens door de Deense filosoof Kierkegaard omschreven stadia esthetiek – ethiek – religie/levensvisie te bespeuren. Ze begon, na improvisaties op piano en gitaar in jazz, blues en popmuziek, en frustraties in het dansonderwijs en lesgeven, rond 1990 met privélessen bij Jeff Hamburg en Ron Ford, allebei ook van Amerikaanse komaf. Ze studeerde instrumentatie bij Theo Verbey, een estheet pur sang, en van 1994-1999 aan het Conservatorium Rotterdam compositie bij Klaas de Vries en Peter-Jan Wagemans.
Volgens Bernard Delfgauw is het niet zo ‘dat men geleidelijk van het ene stadium in het andere komt’, maar dat dit sprongsgewijs gaat. Maar hij was terecht al zo bescheiden om te zeggen ‘nog steeds de indruk’ te hebben ‘hem [Kierkegaard, EvS] niet helemaal’ te begrijpen.[1] Wie namelijk Kierkegaard goed leest, komt er mijns inziens – wat minder bescheiden – achter dat de voorafgaande sfeer niet wordt verlaten, maar langzaam in de volgende over gaat. Kierkegaard heeft het dan ook over ‘opneming’ in plaats van ‘opheffing.’ Voorbeelden in dit verband zijn Oorebeeks Tremors and Quakes, waarin de natuur een andere rol speelt als in het in haar studententijd geschreven Ripple Volts voor saxofoonkwartet en het twee jaar later ontstane Fulgura Frang, voor trompettist André Heuvelman en het Doelenensemble.
In laatstgenoemde compositie is de aandacht voor (esthetische) klankkleuren nooit ver weg. Deze aandacht voor klankkleur kan misschien worden verklaard uit de achtergrond van de componiste in de popmuziek, waar het aspect klank altijd nadrukkelijk aanwezig is. Het is overigens kenmerkend dat de componiste meent dat zij haar muzikale ontwikkeling op dit punt nog verder wil voortzetten. ‘Ik heb steeds het gevoel dat mijn “innerlijke klankvoorstelling” verder reikt dan ik op kan schrijven’, zegt zij.
Een mooi bewijs voor de inmiddels ontstane eenheid is het statement dat Christina Viola Oorebeek opnam in haar biografische notitie in de componistendocumentatie van Donemus: ‘De componiste streeft er in haar werk naar de muzikale invloeden uit haar verleden te integreren met haar klankidealen van nú.’ Tijdens de avond van de Volksuniversiteit gaan we kijken en luisteren hoe zich dat heeft ontwikkeld.
[1] B. Delfgauw, Kierkegaard, waarheid en menselijkheid. Kampen, 1995, 14 e.v..
Rob Compaijen, postdoctoraal onderzoeker aan de Protestantse Theologische Universiteit, hield gisteren een prachtige inleiding over ‘Het evangelie van het lijden’ in de boekpresentatie van de bij Damon verschenen Opbouwende toespraken in verschillende geest van Søren Kierkegaard (zie afb. links). Aan het eind memoreerde hij een ervaring die hij in Kopenhagen had die aardig in de buurt kwam van een soortgelijke ervaring die ik in dezelfde stad had.
Er zijn, volgens Compaijen, twee manieren waarom Kierkegaards gedachten over het lijden belangrijk en constructief kunnen zijn.
1.
De eerste is navolging van de thematiek van het lijden. Hierbij beriep de spreker zich op het moral explarism van de Amerikaanse filosofe Linda Zagzebski. Hierachter gaat het mechanisme van bewondering schuil. Beide (navolging en bewondering) zijn dus niet, zoals Paul van Tongeren – een andere spreker van deze middag in de Vrije Universiteit Amsterdam – later zei een tegenstelling.
2. Het tweede is een persoonlijke en existentiële insteek. Compaijen vertelt dat hij in Kopenhagen onderzoek deed naar Kierkegaard en op straat werd geconfronteerd met ‘mensen die het minder getroffen hebben’ dan hij. Hij ervoer op dat moment dat zijn bewondering voor de Deense filosoof hem wegvoerde van waar het werkelijk om gaat. De duimschroeven werden aangedraaid, de teksten van Kierkegaard hadden een transformerende werking.
Ik heb iets soortgelijks ervaren, maar ben er misschien anders mee omgegaan. In 1995 bezocht ik Kopenhagen voor ’t eerst. Na, of op weg naar, dat weet ik niet meer precies, het huis van Kierkegaard (zie afb. rechts) ging ik op een bankje zitten met de kaart van de stad op schoot. Ik zag er zo van mijlen ver uit als een toerist pur sang. Een keurige Deense mijnheer, met aktetas in de hand, liep rakelings achter het bankje waarop ik zat langs, en fluisterde in het voorbijgaan in mijn oor: ‘Lady, walk through.’ Ik hoor het hem bij wijze van spreken nog zeggen. Ik heb niet eens om me heen gekeken, maar ben meteen opgestaan en doorgelopen. Waarschijnlijk waren een paar al dan niet dronkenlappen op mijn bezittingen uit en gebeurde dat op dit plekje vaker. Ik heb die actie van de Deen als een bijzondere daad van sociale controle, van burgerschap ervaren.
Ik weet niet wat Compaijen met de transformatie heeft gedaan, maar ik weet wel dat ik er misschien niets of weinig mee heb gedaan. Ik ben nog steeds lid van een gevestigd kerkgenootschap, was kerkrentmeester en geen diaken en deed geen vrijwilligerswerk in de Vluchtkerk, om maar wat te noemen. Zou zo de tweedeling in de samenleving, tussen mensen die het wel en niet getroffen hebben, mede ontstaan?
De spreker vroeg zich tot slot van zijn lezing af of de twee manieren die hij had besproken harmonieus naast elkaar vallen te plaatsen, en of ze elkaar wel verdragen? Hij kwam tot de conclusie dat je de teksten van Kierkegaard niet als een objectieve filosoof moet lezen en ze proberen in te zetten in het filosofisch debat. Volgens hem willen de teksten ons aanspreken, midden in de ervaring van het leven zelf en in navolging van Christus’ lijden. Je hoeft beide manieren niet van elkaar te scheiden, maar er moet ruimte zijn. Het gaat om toename van zelfkennis. Ethiek is een groei-idee. En dat is een les die ik me maar voorhoud: groeien in, en aan het leven, hoe onvolmaakt dat soms ook is.
De beste 50 van Stine Jensen : filosofische inspiratie over ouder worden. – [Alkmaar] : Pepper Books, [2022]. – 107 pagina’s ; 21 cm. – Met literatuuropgave. ISBN 978-90-206-0899-1
