Anky Mulders interviewde mij onlangs voor de website Literair Nederland (zie link onderaan deze blog). De kop luidt: ‘Een fascinatie voor grensgangers’. Dat was ook de rode draad van het gesprek. Ik geef eerst een paar citaten uit weer, en ga daarna aan de hand van een tamelijk recente ‘ontdekking’ na of dat ook dáárvoor geldt.
Het ging eerst over de vraag wat me aantrok in het werk van Philippe Claudel, op wiens Het verslag van Brodeck ik mede afstudeerde en over wie ik later een boekje schreef: Tien boeken, tien deugden (2021). De vraag luidde, wat mij in zijn boeken aantrok en wat de gemene deler is. Ik antwoordde: ‘Hij schuurt. Er zit een soort dialectiek in. Goed en kwaad, licht en donker, in een vaak bloemrijke taal. Die schuurt met het thema waar hij over het algemeen over schrijft, het kwaad, en dat vind ik interessant. Dat is de gemene deler die mij in een kunstwerk aanspreekt, in boeken, muziek of wat dan ook (…). Die twee kanten zitten (…) trouwens ook bij Shakespeare, waar ik een groot fan van ben, dat komische en tragische. Componisten als Carl Nielsen en Poulenc hebben het ook.’
Einojuhani Rautavaara Waarmee we bij muziek en mijn recente ‘ontdekking’ de Finse componist Einojuhani Rautavaara (1928-2016) zijn aangekomen. En de vraag: geldt dat ook voor zijn muziek, dat schuren, die dialectiek, licht en donker?
Eerst even iets meer over Rautavaara zelf. Ik vond in mijn exemplaar van de Algemene Muziekencyclopedie bij het lemma over hem een knipsel met een necrologie die Mischa Spel schreef voor NRC Handelsblad (29 juli 2016); het begrip ‘ontdekking’ schrijf ik dan ook tussen aanhalingstekens, want zijn naam kende ik – ik zou haast zeggen – uiteraard. De reden waarom ik me nu meer in zijn werk, en specifiek zijn zevende symfonie heb verdiept komt straks aan de orde. Los van het interview met Anky Mulders.
Spel schrijft onder meer dat de componist ‘aanvankelijk gefascineerd was door het modernisme: hij benutte twaalftoonstechnieken bijvoorbeeld in zijn Derde symfonie (1961). Maar ook dat werk klinkt vooreerst als een bruckneriaanse ode aan de romantiek.’ Over dialectiek gesproken, over bloemrijk gesproken. Spel vervolgt dat zijn oeuvre divers was ‘en schubertiaanse liederen omvat naast mystiek aandoende minimalisme (…) en neo-romantische orkeststukken. Mystiek was hoe dan ook een belangrijke factor’, ook in mijn denken, al heb ik het daar met Anky Mulders niet specifiek over gehad. ‘Muziek’, schrijft Spel, ‘was voor hem pas groots als de luisteraar “er een glimp van de eeuwigheid in opvangt”.’
Angel of Light Dat laatste geldt voor Rautavaara’s zevende symfonie, Angel of Light. Ik kwam op het spoor van deze in 1994 gecomponeerde symfonie tijdens voorbereidingen voor twee lezingen over engelen in muziek en beeldende kunst, komend voorjaar bij Helikon in Utrecht. Ik zocht in het boek De Bijbel cultureel (uitgave Meinema/Pelckmans, 2009) of hierin ook engelen worden genoemd. Dat is niet of nauwelijks het geval, met uitzondering van een uitgebreid hoofdstuk over die zevende symfonie van Rautavaara, geschreven door Johan Snel.
‘Het hart’, schrijft hij, ‘ligt in het derde deel, met de ongebruikelijke tempoaanduiding Come un sogno, als een droom (…). Hier klopt het hart van de symfonie en klinken (…) variaties op het hymnemotief [uit het eerste deel, EvS].’ Het werk leidde, aldus Snel, ‘tot een daverend publiekssucces’. Toch zoek je het in de archieven van het (Koninklijk) Concertgebouworkest tevergeefs; het werk heeft daar helaas (nog?) niet op de lessenaars gestaan.
Afbeelding Bij het artikel van Snel staat een afbeelding van een opname van deze symfonie op het label Ondine (869-2). Het is niet een werk van Rautavaara’s landgenote Helene Schjerfbeck (1862- 1946), zoals ik bij eerste oogopslag dacht, maar van Pekka Hepoluhta, een figuratief schilderende Finse kunstenaar dat mystiek aandoet.
Rautavaara is de mening toegedaan, dat engelen zowel verschrikkelijk kunnen zijn als ‘staan voor de overtuiging dat er andere werkelijkheden bestaan, andere vormen van bewustzijn’ (Snel). Hij ervaarde dat laatste bij een bezoek als kind aan het klooster Valamo, in Karelië. Snel schrijft dat Rautavaara zich ‘als Fin zich letterlijk beweegt tussen Oost en West, tussen oosterse mystici aan de ene en westerse modernisten aan de andere kant’. Een grensganger dus. Waarvan akte.
Zo tegen het eind van het jaar is het weer tijd voor oudejaarslijstjes. Bij mij zijn dat jaarthema’s, een thema waar ik me een jaar lang extra in heb verdiept. In 2018 waren dat de oude Grieken, in 2019 de negentiende-eeuwse Nederlandse literatuur en dit jaar waren dat de middeleeuwen. Samengevoegd tot een Top-10. In de hoop dat er tips bij zitten.
1.
Eerlijk is eerlijk: de vonk sprong al eerder dan in 2020 over. Op precies te zijn op 22 juni 2019 tijdens de vijfde aflevering van ‘Vrouwen in de muziek’ in de Domkerk van Utrecht. Het Ensemble Peregine o.l.v. Rebecca Stewart voerde muziek uit van Hildegard von Bingen (1098-1179). Ik was, zoals dat heet, flabbergasted. Toch vatte ik het idee om van de middeleeuwen een jaarthema te maken, pas later op. Eigenlijk door twee in dezelfde week vallende gebeurtenissen.
De eerste was het boekje De kleine Huizinga van Willem Otterspeer, dat ik voor mijn verjaardag kreeg en dat ik las ter inleiding van een middag over Huizinga in november 2019 aan de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW).
Het tweede was een concert in het kader van de Open Recorder Days (ORDA) met l’Amoureus Tourment van Guillaume de Machaut (1300-1377) en muziek van de troubadours, 25 oktober in het Conservatorium van Amsterdam.
Toen wist ik het helemaal zeker: dit is en wordt het jaarthema 2020. Want hier wil ik me wel een heel jaar wel mee bezighouden en in onderdompelen. Zonder dat er ook maar sprake is van ‘defensieve nostalgie, die zich manifesteert in het verlangen om terug te keren naar de middeleeuwen’, zoals het personage Patelski het verwoordt in Ilja Leonard Pfeiffers roman Grand Hotel Europa. Nee, ‘gewoon’ de middeleeuwen als een onbekend land dat wijze lessen te bieden heeft. Dan kantelt, aldus Pia de Jong in NRC Handelsblad (11 november 2019) je zelfbeeld.
Dat corona de keus aan tentoonstellingen en concerten zou gaan dwarsbomen, wist ik toen nog niet, maar er kwam ook veel voor in de plaats.
2. Om meteen maar met de deur in huis te vallen: ik heb weer blokfluitles! Het begon opeens te kriebelen. Mijn blokfluitleraar, Juho Myllylä, ontgint een terrein dat voor mij tot nu toe braak lag: de middeleeuwen dus. Het eerste stuk uit die periode dat ik bij hem instudeerde, was de ballata Sento d’amor van de veertiende-eeuwse componist Lorenzo da Firenze (?-1372 of 1373), die werkzaam was aan de San Lorenzo.
Een mooie introductie in een vocale manier van spelen: lange lijnen, mooi legato, retorisch. Al kun je dit stukje ook instrumenteel benaderen. Juho Myllylä speelt voor hoe; haast een estampie wordt het zo. Het slagwerk hoor je er vanzelf bij.
3. In dezelfde veertiende eeuw schreef Giovanni Boccaccio (1313-1375) zijn Decamerone, waarin een tiental jongeren hetzelfde Firenze van Lorenzo ontvlucht. Daar heerste toen de pest. Ze vertellen elkaar verhalen.
Elke dag bracht het Internationaal Theater Amsterdam (ITA) gedurende de eerste coronagolf op hun site zo’n verhaal, verteld of voorgelezen door een acteur. De ene keer wat over de top, of saai, een andere keer met wat veel versprekingen, maar praktisch altijd om van te smullen. Vooral de kennismaking met jonge acteurs vond ik buitengewoon. Heel eenvoudig gedaan: op het toneel gezeten, in een lege zaal, met soms een kaarsje en eventueel een glas water aan een tafeltje. Ik keek er elke dag naar uit.
4. Via twitter kwam ik op het spoor van de videocolleges van Bas Jongenelen. Hij belicht in zijn vijfde college Vanden winter ende vanden somer (ca. 1350), één van de vier abele spelen. Hierin komt Vrouw Venus, de godin van de liefde al voor, dus vóór de renaissance. Het is vermaak in de zin van ver-maak, iets dat wat met je doet in de zin van Pia de Jong.
5. ‘Weinig werken zijn tijdens de middeleeuwen zo intensief gelezen als Troost van Boëthius (477-524)’ schrijft vertaler en inleider Piet Gerbrandy in de uitgave hiervan bij DAMON. Dat wil zeggen tot de vijftiende eeuw, want ‘reformatie en contrareformatie hebben misschien een einde gemaakt aan de betrekkelijke fluïditeit die het christendom eeuwenlang had gekenmerkt: voortaan moest met in geloofszaken heldere keuzes maken’. Onlangs las ik de aanbeveling, dat het misschien weer tijd wordt voor fluïditeit in het Christelijk denken.
Ik heb, zoveel eeuwen later, van Troost genoten. Ook ver-maak in de zin van Jongenelen en De Jong, maar dan anders. Over enige tijd kom ik met een blog over het denken van Karl Jaspers, en laat die nu door Boëthius zijn beïnvloed.
6. Nog een serie online-colleges over literatuur in coronatijd. Nu over Shakespeare. Nee, geen middeleeuwer, maar wel een grensganger in velerlei opzichten. En een die elementen uit de middeleeuwse letterkunst overnam.
Zo vertelt Lena Orlin in een college over de Sonnetten, dat nr. 144 is gebaseerd op het concept van het conflict in de ziel tussen goede en slechte engelen, zoals in een morality play. Bij Shakespeare zijn het een goede geest, een man, en een boze geest, een vrouw geworden. Sir Patrick Stewart, die onder de hashtag #ASonnetADay praktisch elke dag op twitter een sonnet voorlas, sloeg overigens vrouwonvriendelijke sonnetten (zoals nr. 20) over.
7. Covid-19 zette als gezegd grof een streep door heel wat live toneel en -concerten. Zo ging bijvoorbeeld de uitvoering van Thomas Adès nieuwe balletmuziek Inferno door het Koninklijk Concertgebouworkest niet door. Een ballet voor The Royal Ballet in Londen, waarin Adès reflecteert op het eerste deel uit Dante’s La Divina Commedia (1472), geschreven op het breukvlak van middeleeuwen en renaissance dat in coronatijd veelvuldig werd genoemd.
In plaats van dat concert verdiepte ik mij thuis in een mooi artikel in het Tijdschrift Oude Muziek (3/2020) over ‘Muziek uit het hart’; het verschijnsel van handschriften in de vorm van het hart, ook uit de late middeleeuwen. Een longread waarin de auteur onder meer ingaat op de antithesen in die handschriften, die we ook uit het werk van Petrarca (1304-1374) kennen:
Mijn oog verheugd zich
maar mijn hart vervloekt het uur.
Het is ook de tekst van het chanson Ma bouche rit et ma pensee pleure van Johannes Ockeghem (?-1497). Cappella Amsterdam o.l.v. Daniel Reuss zong tijdens de middag over Huizinga van de KNAW een klaagzang op Ockeghems dood van de hand van Josquin des Prèz (?-1521). Zo grijpt het één in het ander.
8. Ook de televisie biedt, naast boeken en tijdschriften, internet en twitter in deze tijd veel ver-maak. Ik denk aan een serie die NPO2 uitzond in de periode september-oktober: The Dark Ages: An Age of Light. Een rake titel.
Een rake serie over de catacomben, de bouw van basilieken, de Hunnen en Vikingen met hun verre van barbaarse kunst, de rol van de islam die de rooms-katholieke, drukke kunst van de Visigoten in Spanje verfijnde.
Over twee Visigotische reliëfs uit de zevende eeuw ging een reportage van De Kunstdetective (29 september 2020). Zij hadden hun weg gevonden van Spanje naar de tuin van een aristocratische Brit. Arthur Brand vertelde dat het kunstdieven waren geweest die in 2004 hun slag sloegen in een oude kerk in Noord-Spanje.
9.
Ook de Vlaamse televisie deed mee met mijn thema ‘middeleeuwen’. Op 8 november 2020 zonden zij een Britse documentaire uit van Kenny Scott, waarin prof. Alice Robert een nieuw licht (weer dat licht!) wierp op de zogenaamde donkere, in dit geval Britse middeleeuwen.
In 410 overkwam Engeland een grote ramp: de Romeinen verlieten Engeland. Op dat moment was er geen controle meer. Er zijn weinig geschriften overgebleven, en alleen een naam cirkelt nog steeds rond: King Arthur. De vraag is of hij heeft bestaan. Volgens het verhaal verenigt hij Engeland na het vertrek van de Romeinen en de komst van de Saksen. Oorspronkelijk een wreedaard, werd hij in de veertiende- en vijftiende eeuw vriendelijker gemaakt met zijn bekende tafel.
Er zouden bewijzen van al die bloedige oorlogen moeten zijn. Archeologen zoeken er nog steeds naar op de breuklijn in Yorkshire. Er is echter niets van teruggevonden; slechts 2% van de skeletten toont wapenletsel. Er was geen invasie, maar er waren nederzettingen en landbouw. Er vond een vermenging plaats van Britten en (Anglo)Saksen. Ze werden verwelkomd, net als de Noordeuropeanen.
In Tintagel – ik was er eens – werd een steen gevonden met een drieregelige inscriptie voor een monument. Dit is heel wat interessanter, volgens Robert, dan de vraag of King Arthur al dan niet heeft bestaan: de geboorte van Engeland namelijk, verbonden met een Atlantisch netwerk. Dat is de nieuwe waarheid over de vijfde- en zesde eeuw. Laten we het er maar op houden dat King Arthur een mythe is.
Ik ontdekte zo langzamerhand een rode draad: de Hunnen waren niet zo wreed als we denken en de Vikingen van origine boeren die zeevaarders werden en tevens grote kunstenaars, geïnspireerd door de Romeinen. Neem hun boten, met prachtig houtsnijwerk (Vikingmuseum, Oslo).
10. Terug naar het begin: mijn blokfluitleraar bracht begin december samen met twee collegae, waarmee hij het ensemble Gamut! vormt (blokfluiten, klein slagwerk, elektronica, middeleeuwse harp, (geprepareerde) klavecimbel, jouhikko, tenorvedel, violone in G en zangstem) een debuut-cd uit onder de titel UT (het Zweedse woord voor naar buiten gaan én de eerste noot uit de middeleeuwse muziektheorie). Op deze cd smeden ze verschillende muziekstijlen (middeleeuwen, Finse volksmuziek/folk, en jazz) aan elkaar. Ze putten daarbij onder meer uit middeleeuwse handschriften en teksten over liefde, passie, treurnis en dood. Het is verschrikkelijk spannend wat ze doen, en ik ga er zeker wat van laten horen tijdens de eerste middag waarop ik de muziekgeschiedenis langs ga voor een Huis van de Wijk. Een middag over de middeleeuwen. En ook tijdens die over de renaissance. Dan is het inmiddels 2021, zodat mijn jaarthema dit keer méér dan een jaar omspant. Achterwaarts én voorwaarts in de tijd. Al wacht er natuurlijk ook een nieuw jaarthema. Maar voor alles hopen we op gezondheid, wereldwijd.
Ik zag het niet aankomen, maar achteraf had ik zó kunnen uittekenen wat er gebeurde. Zeker na het essay van Maaike Meijer afgelopen zaterdag in Tijdgeest, de nieuwe weekendbijlage van dagblad Trouw.
Het gebeurde op dezelfde dag dat Louise Glück de Nobelprijs voor de literatuur won. Ik volgde ’s middags een college via ZOOM, toen iemand – het was kort daarvoor bekend gemaakt – meedeelde dat de Nobelprijswinnaar bekend was. ‘Nobelprijs’ snoefde de docent, dat was allemaal maar onzin en de beste schrijvers wonnen nooit. Hij noemde enkele namen van schrijvers die de prijs volgens hem ten onrechte hadden gewonnen; namen die ik in de gauwigheid niet heb opgeslagen. ‘Heeft iemand wel eens van haar gehoord?’ was zijn vraag. ‘Nee’, antwoordde ik, ‘maar het is wél mooie poëzie’, want wat ik tussen de bekendmaking en het begin van het college van haar in gauwigheid even had gelezen vond ik mooi. Al weet ik ook wel dat als je zoiets zegt, dat je dit eigenlijk moet onderbouwen. Zoiets als: ‘Sombere emoties beschrijft ze op een koele, heldere, soms bijna luchtige toon, waarbij ze afstand neemt van wat anders misschien ondraaglijk zou zijn’, zoals Julie Phillips in Trouw van vrijdag 9 oktober jl. schreef. In NRC Handelsblad stonden soortgelijke woorden, over een dichter die eerder wil analyseren dan emotioneren. Wat ik in de gauwigheid had gelezen, waren enkele vertalingen die Erik Menkveld van een paar gedichten had gemaakt. Ze werden deels ook in dat artikel van Phillips geciteerd.
Maar er was iemand mij te vlug af en die begon in het Engels een strofe voor te lezen. De docent vond niet dat ze uitnodigden om méér van haar te gaan lezen. Ook in het befaamde televisieprogramma Das Literarische Quartett schijnt haar poëzie, als ik een tweet mag geloven, afgedaan te zijn als ‘kitsch’. Daar zit je dan met je goede gedrag. Bah.
Dit voorval past helemaal in wat Maaike Meijer in haar bovengenoemde essay onder de titel ‘De eeuwige prijzenkloof’ schreef. Nee, het gaat niet over de Nobelprijs en toch ook weer wel. Ze komt met andere voorbeelden. Onder meer Sander Kollaard, die met zijn Uit het leven van een hond afgelopen juni de Libris Literatuurprijs won, boven wat te verwachten was Manon Uphoff met haar Vallen is als vliegen.
Even verderop schrijft Meijer, over de ‘dubbele kritische moraal in de reacties op autobiografische teksten die de rouw om een gestorven kind of geliefde thematiseren. Die werden prachtig gevonden als P.F. Thomése of A.F.Th. van der Heijden ze geschreven hadden, maar gelabeld als larmoyante kitsch [vet, EvS] als er Anna Enquist of Connie Palmen op stond. Het cliché ligt kortom nog altijd klaar in ons culturele DNA’.
Dat bleek ook maar weer tijdens de ZOOM-cursus afgelopen week. En toch ben ik nog steeds nieuwsgierig naar het werk van Louise Glück. Volgens haarzelf zou je het beste kunnen beginnen met Averno. Ik denk alleen niet dat er een ZOOM-cursus over komt …
Ingezonden als idee voor de tentoonstelling Alsjemenou! in het Noordbrabants Museum (10 oktober 2020 t/m 24 januari 2021)
Jaar 1973 Collectie particulier Kunstenaar Anne Huitema Bijzonderheid Prent van de maand NRC Handelsblad
Op initiatief van kunstcriticus Hans Redeker (1918-1992), die vanaf 1970 tot aan zijn vervroegde pensionering werkte bij het gefuseerde NRC Handelsblad, kwam de krant met een ‘Prent van de maand’. Het was de bedoeling om beeldende kunst betaalbaar aan te bieden en breder bekend te maken onder een groot publiek, zoals het pocketboek het gedrukte boek populair wilde maken. Ook dat is immers een betekenis van ‘populaire cultuur’.
Het moest niet al te moeilijk en abstract zijn, en daarom koos Redeker weliswaar voor kwalitatief hoogstaande kunst van bekende namen of van jonge kunstenaars waarvan hij verwachtte dat ze door zouden breken, maar die moesten dan liefst wel in een voor niet-kunstkenners herkenbare stijl of idioom werkten. Het medium waarin zij zich uitdrukten, moest makkelijk reproduceerbaar zijn; het waren dan ook vaak etsen die als ‘Prent van de maand’ werden gekozen.
De oplage varieerde naar gelang het aantal intekeningen. Het maximum was honderdvijftig. Een mooi werk van Sam Middleton (1927-2015) haalde in 1972 slechts zestig druksels, maar een kunstwerk van Anne Huitema (1941) kon een jaar daarna niet worden aangesleept (zie afb.), zodat hij met een handjevol verschillende prenten kwam. Dit is voer voor kunstsociologen: waarom sloeg Middleton niet aan (was het toch te abstract?) en Huitema (geabstraheerd realisme) wel?
Het zijn sprookjesachtige landschappen en dorpsgezichten die hij maakte, in de bruine aardetinten die in die tijd ‘in’ waren. Het zijn kunstwerken die in tal van huishoudens aan de wand kwamen te hangen en alleen daarom al een plaatsje in de top-100 verdienen, al is het geen voorwerp zoals de Hema-fluitketel of het Tomado-boekenrek. Ze zetten de discussie over ‘de geschiedenis van de naoorlogse Nederlandse populaire cultuur’ op scherp. Wat is ‘de’ geschiedenis, wat is ‘populaire cultuur’? Een serie kunstwerken van Anne Huitema passen daar helemaal in.
Daarom zond ik dit voorstel in, al wist ik op het moment dat ik het deed al wel dat dit idee het niet zou halen; te elitair wellicht in vergelijking tot toegepaste kunst? Tóch deed ik het, in volle overtuiging en om redenen als hierboven aangegeven. En nog een paar meer; mijn vader werkte mee aan de realisatie van de ‘Prent van de maand’ en de Huitema’s, die aan de muur van mijn ouderlijk huis hingen, hangen nu bij mij. Net als hun Tomado-boekenrekje overigens.
In de rubriek ‘Mijn favoriet’ (NRC Handelsblad) las ik over iemand die een kunstwerk van Hugo Tieleman kocht. Hij let, schrijft hij, bij zijn aankopen er altijd op of het werk harmonie heeft, ‘zoals muziek geen dissonanten mag hebben.’ Oké, dat is zijn opvatting. Maar net zomin als het leven altijd harmonieus verloopt, net zo goed mag – of moet misschien wel – muziek op z’n tijd dissonanten hebben om dit uit te kunnen drukken. Rebels en dwars, als het thema van de Boekenweek dit jaar, waarin terecht een schrijver als Gerrit Komrij (weer) aandacht krijgt.
De rubriek speelde een dag later nog door m’n hoofd. Eerst bij een grote boekwinkel in de stad, waar tussen de ramsj een piano staat (of liever: stond, want hij is weg), met een zitje ernaast – om wat te lezen, te mijmeren of naar de pianomuziek te luisteren. Een sjofel uitziende, oudere heer in regenjas, model Carmiggelt, nam achter de piano plaats en probeerde wat toetsen in allerlei registers uit. Over de hele omvang van het klavier: ping, ping, ping. Als een atonale melodie.
Het schijnt dat Beethoven altijd ritueel met zijn handpalmen over de toetsen wreef voor hij begon,
en daar is wel wat voor te zeggen.
(Christiaan Weijts)
Beethoven – een rebelse en dwarse man, zo gaat hij door. Toen, opeens, op het moment dat ik de hoop al een beetje had opgegeven, speelde hij vloeiend achter elkaar wat jazznummers. Bijna was hij uit het dagelijks leven gevallen, maar hij hernam zich, zonder acht te slaan om de mensen om hem heen.
Ik ben niet mooi meer,
ik heb in het gesticht gezeten,
mijn vingers staan stijf van de medicijnen,
en toch ga ik een blues spelen op de piano
(Rogi Wieg)
Ik verliet de boekwinkel en liep naar het theater waar studenten van de Theater-vooropleiding Amsterdam een stuk van Shakespeare zouden spelen: Troilus en Cressida. Een van de studenten zat in een ochtendjas met tijgerprint achter een piano en speelde erop, tussen de bedrijven en zijn rol als Hector door; zoals we van oorlogsmisdadigers weten dat ze graag piano speelden. Tegen het eind van het toneelstuk zegt hij dat zijn dagtaak is gedaan, en de avond goed doet:
Zwaard, rust, je bent verzaad van dood en bloed.
Met een klappertjespistool wordt Hector gedood. Hij valt van de pianokruk, random wat toetsen aanrakend. Wanneer hij uit de tijd valt, de eeuwigheid in, klinkt weer een atonale melodie. Ping, ping, ping.
de rest zijn
afgevallen noten
die aan het
behang zijn
blijven plakken
(Henk Knibbeler)
Dissonanten. Zoals het leven op z’n tijd zelf, maar het bestaat wel
een geluidloos, teder akkoord
dat alle dissonanten samenvoegt
(Peter Handke)
Deze blog verscheen eerder in een iets andere vorm op de website Literair Nederland (21 juni 2017) en wordt hier in het kader van de Boekenweek 2020 hernomen.
Op twitter vroeg iemand zich onlangs af, waarom er in kranten wel televisieprogramma’s worden gerecenseerd, maar waarom kranten zelf eigenlijk nooit zelf worden besproken. Dat laat ik me als krantenkind (mijn ouders leerden elkaar bij het toenmalige Algemeen Handelsblad kennen) niet twee keer zeggen. Waarbij ik op het geluk heb dat ik momenteel van twee vakantievierders hun krant, NRC Handelsblad, krijg doorgestuurd. Deze lees ik gedurende een paar weken nu naast mijn eigen krant, Trouw. Een uitgelezen kans dus om de editie van afgelopen maandag met elkaar op twee overlappende items te vergelijken en er een toegift aan te plakken.
Analyse Het eerste, grote artikel in zowel NRC Handelsblad als Trouw, allebei onder de kop ‘Analyse’, betreft de gebeurtenissen in Iran. Over het algemeen doen beide sterk aan elkaar denken. Dat in NRC Handelsblad is geschreven door ‘onze redacteur’ Floris van Straaten, dat in Trouw door Ghassan Dahhan, ‘redactie buitenland’.
Alleen tegen het slot wijken beide van elkaar af. Dahhan citeert kort een reactie van president Trump op twitter. Hij schreef ‘dat hij de demonstranten steunt’ en dat het opmerkelijk was ‘dat het bericht aan de Iraniërs onder meer in het Perzisch was opgesteld’. Van Straaten bezigt soortgelijke woorden, maar is aanmerkelijk minder zakelijk: ‘President Donald Trump en zijn minister van Buitenlandse zaken Mike Pompeo laten intussen niets na om de onrust aan te wakkeren’. Dát zou je van een kwaliteitskrant toch niet zo gauw (mogen) verwachten. Juist liberalen gaan er bovendien van uit, dat de lezer zelf wel zijn/haar conclusie(s) kan trekken.
Necrologie Uiteraard besteden beide kranten aandacht aan het overlijden van Aart Staartjes. ‘Aartsvader kinder-tv verafschuwde braafheid’ staat er boven de necrologie in Trouw, ‘Opstandig en innemend televisie-icoon’ boven die in NRC Handelsblad. Laatstgenoemde krant wijdt maar liefst een hele pagina aan Aart Staartjes (auteur: Kester Freriks), Trouw driekwart kolom (auteur: Iris Pronk).
Behalve dat NRC Handelsblad daardoor meer plaats in kon ruimen voor een gegeven dat in Trouw geheel ontbreekt, namelijk Staartjes’ ‘indrukwekkende acteurscarrière’, zijn enkele al dan niet vermelde gegevens ook opvallend. NRC Handelsblad vult op een haast Telegraaf-achtige manier bijvoorbeeld details van het verkeersongeluk in Leeuwarden in, Trouw vermeldt dat Staartjes in de jaren 60 begon met Woord voor Woord, ‘waarbij hij bijbelverhalen voor kinderen voorlas’. Het eerste verwacht je wederom níet in een kwaliteitskrant, het tweede wel in Trouw.
Toegift Hoewel Trouw en NRC Handelsblad hun journalistieke distantie ten opzichte van Iran al dan niet succesvol trachten te bewaren, had ik andere gevoelens bij de televisiebeelden die ik in het Journaal zag. Iraanse jongeren die de straat opgaan en stemmen met hun voeten door niet op de Israëlische- en Amerikaanse vlag te gaan staan maar eromheen te lopen, daar is in een land als het Iran van de ayatollahs moed voor nodig. Om die moed te omschrijven, heb je iets anders dan een nieuwsbericht sec nodig – dat kan in een column of achtergrondartikel. Zo’n column vond ik (toegift!) op afgelopen maandag in de Volkskrant, al werd het onderhavige item van Erdal Balci de volgende dag alweer gewraakt door Wout Woltz, die ik heb leren kennen tijdens vakantiebaantjes bij het Algemeen Handelsblad. Waarheen de weg leidt die de studenten volgen, is nog niet duidelijk, maar dat ik als lezer moed put uit de jongeren die nu de straat opgaan, moge duidelijk zijn.
Volgens mijn radio- en televisiegids zendt Stingray Classica NL aanstaande zaterdagavond om 20.30 uur een concert uit onder leiding van dirigent Mikko Franck (1979, Tallinn). Over deze dirigent van l’Orchestre Philharmonique de Radio France schreef ik in zomer 2003 een stukje in Wervelingen, dat ik hier naar aanleiding hiervan met toestemming en enigszins aangevuld herplaats.
’t Is nu [bijna] zestig jaren
dat uit d’hemels kwam gevaren
eene ziele wijs en vrom
in een lichaam scheef en krom.
Deze ziele was een’ ziele,
die van boven tot aan d’hiele,
heel uw corpus heeft (vervuld,
zelfs uw allerscheefste bult).
Want het zijn uw’ zielekrachten
omdat [hun] veel plaatse ontbrak.
G’hebt bijna nu zestig jaren
met den knobbel rond gevaren
in uw kerk en in uw kluis
als een slekke met haar huis.
Dat is een gedeelte van een spotdicht dat wonderbaarlijk genoeg uit dezelfde pen komt (en over dezelfde lichamelijke misvormde seminarieknecht gaat!) als
Welzalig is de sterveling,
die nooit in kwade wegen ging,
maar die zijn leven, dag en nacht,
Gods wet bewaard en heeft betracht.
Uiteraard, maar helaas, heeft Guilielmus het laatste gedicht van Guido Gezelle nooit gelezen , maar is het eerste, dat volgens Gezelle’s biograaf Michel van der Plat ‘een wrede indruk maakt’, hem wellicht wel onder ogen gekomen.
Een heel gedicht ophangen aan Guilielmus ‘scheeve romp’ en ‘dikke kromme bult’ doet denken aan een verslag van een concert dat Kasper Jansen schreef voor NRC Handelsblad. Een verslag van een concert door het Australian Youth Orchestra onder leiding van Mikko Franck, die overigens geen ‘dikke kromme bult’ heeft. ‘Mikko Franck’, schrijft Jansen, ‘is in ruime mate voorzien van het omvangrijke ego dat veel dirigenten kenmerkt’. Oké, het kan verkeren. ‘Hij wist al heel jong dat hij wilde dirigeren en dat doet hij nu ook (…). Franck lijkt daarvoor nauwelijks geschikt. Hij is niet alleen klein van stuk, maar ook zijn gestel werkt niet mee. Zijn rug is zwak en dat is kennelijk niet het enige.’ Jansen vervolgt met een uitgebreide beschrijving van de wijze waarop Franck de trap in het Amsterdamse Concertgebouw afdaalde, zittend dirigeert en af en toe overeind komt. ‘Het was hilarisch’, concludeert hij.
Er zijn meer dirigenten die ‘wandelingetjes naar de rechterkant van de lessenaar maken’, maar dat wordt in een recensie meestal niet eens (meer) vermeld. Eventjes lijkt het stuk van Jansen een recensie te worden, wanneer hij ingaat op de gespeelde werken, maar hij kan het toch niet laten en besluit met de volgende zinnen: ‘Ook op zijn dirigeerstoel voelde Franck zich niet lekker. Hij moest telkens weer zijn rug rechten, zijn haar ordenen en verzitten. Geen wonder dat Franck zo blij was dat het was afgelopen’.
Wie op internet naar andere recensies van optredens van Franck zoekt, komt onder andere terecht bij Culturekiosque (http://www.culturekiosque.com/klassik/features/orchestraconductors.html). Het is de beruchte, vlijmscherpe Norman Lebrecht die hier enkele zinnen aan ‘jonge dirigenten’ wijdt. Hij vermeldt ook in één zin en één moeite door Francks slechte rug en grote ego, maar gaat vervolgens in op diens eerste compact discs en benoeming tot dirigent van het Orchestre National de Belgique. Francks optredens in België zullen moeten bewijzen of Franck zich niet teveel pretendeert. Dat is inmiddels het geval; zie de agenda van Franck voor de komende tijd (link onderaan).
Inmiddels wist Vesa Sirén in dezelfde tijd (ca. 2003) op de site Virtual Finland te melden dat Franck als ‘één van de meest beloftevolle jonge dirigenten’ werd beschouwd ‘sinds de doorbraak van Simon Rattle’. Dááraan is het te danken dat Franck dat jaar zijn debuut maakte bij de Berliner Philharmoniker en het jaar daarna bij de New York Philharmonic en daar inmiddels ook vaak is teruggevraagd. Inmiddels heeft hij onder meer de Zesde symfonie van Tsjaikovsky op cd gezet. De symfonie die hem, volgens Sirén, troost én oefenstof bood als hij als kind weer eens een periode in het ziekenhuis lag. Hier lag het begin voor het klinkend resultaat dat telt. En daar ging Kasper Jansen jammer genoeg niet of nauwelijks op in.
Ik ben daarom benieuwd naar de tv-uitzending aanstaande zaterdag met muziek van Maurice Ravel, want ik geloof niet dat Franck na het optreden in het Amsterdamse Concertgebouw en misschien ook ‘dankzij’ de recensie van Jansen nadien nog in Nederland te horen is geweest, maar des te meer in het buitenland.
Ik blogde er al eerder (14 juli jl.) over – het groepje mensen dat zich aan de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW) te Leusden bij dr. Erno Eskens een weekje onderdompelde in de Filosofie in de Lage Landen en unaniem gecharmeerd was door de filosofie van Nicolaas van Cusa oftewel Cusanus (1401-1464, afb. links).
Weer thuis vroeg ik bij mijn bibliotheekfiliaal een boek over hem uit de Centrale aan: De leek over de geest (uitg. DAMON, 2001). Hieruit bleek dat al mijn liefdes een beetje in elkaar haken: Cusanus had invloed op Pico della Mirandola, kan al dan niet worden gezien als een voorloper van Kant, zocht toenadering tot de Hussieten en werd beïnvloed door Boethius. Wat wil een mens nog meer!
Pico della Mirandola
In mijn gedachten ging ik terug naar die keren dat ik in Italië was, vergezeld door een boek waarin Pico della Mirandola (1463-1494, afb. rechts) een hoofdrol speelde. De eerste keer was De herinnering aan Abraham van Marek Halter (uitg. De Prom, 1985), de tweede keer De Phoenix – een bijnaam van Pico – van Paul Claes (uitg. De Bezige Bij, 1998).
Ik schreef er een stukje over in In-formatie, voor en uit de Hervormde gemeentekern rondom de Weerenkapel (maart 2000) dat ik hier iets aangevuld herneem.
Beide boeken geven een heel verschillend beeld van de graaf uit het landelijke plaatsje bij Bologna. Aan Halter heb ik een warme herinnering overgehouden, terwijl de Vlaamse schrijver Paul Claes Pico vooral als een zelfverzekerde, belezen en koele geleerde portretteert, met – leek het eerst – een sjabloon-achtig kenmerk van dien: dat Pico della Mirandola bijziend was wordt in het begin haast tot vervelends toe herhaald.
Eeuwige waarheid Toch draait het in beide romans om één thema: volgens Pico is de waarheid eeuwig, één en ondeelbaar. Een hot item waar de geleerden het overigens nog steeds niet eens zijn. Volgens de één is de waarheid niet eeuwig en is er een breuk in de geschiedenis geweest waarachter we niet terug kunnen. Volgens de ander is de waarheid eeuwig en moeten we terug naar Augustinus.
Misschien hebben de geleerden uit beide stromingen gelijk en moet je de waarheid vergelijken met een Passacaglia voor orgel, zoals ik er gistermiddag in de Nieuwe Kerk in Amsterdam die van Dieterich Buxtehude hoorde, gespeeld door Véronique van den Engh, organist van de Kathedrale Basiliek van Sint-Jan in ’s-Hertogenbosch. Een passacaglia met een doorgaande melodie in de bas (het passacaglia-thema) met daarboven steeds veranderingen van dat thema; de waarheid (het thema) blijft hetzelfde, maar wij kijken er aldoor anders tegen aan, nemen gaandeweg een ander perspectief in. Zeker na een onmiskenbare breuk als Auschwitz.
Aan de voeten van
Pico della Mirandola zat in Padua en Perugia aan de voeten van Elia del Medigo om Hebreeuws te leren, en in Florence aan die van Flavio Mitridate, die hem Aramees en Arabisch onderwees. ‘Pico droomde toen al van een filosofische vrede waarin christendom, jodendom en islam met elkaar verzoend zouden worden’ (Claes, blz. 52), zoals Cusanus dat overigens al voor hem deed en zoals prof. dr. Anton Wessels – bij wie ik komend seizoen weer een cursus bij het Leerhuis Amsterdam Tenach & Evangelie hoop te volgen – droomt van één uitgave van de Heilige Schriften, waarin Tenach, het Tweede Testament en de Koran in één band zijn samengevoegd en op elkaar worden betrokken. Als vormen zij een kristal waarvan de verschillende kanten kunnen oplichten. Al gebiedt de eerlijkheid te zeggen, dat Pico’s studie van het Arabisch volgens sommige geleerden, zoals H. van den Bergh, was bedoeld ‘om de muzelmannen te bekeren’.
Verzoening?
Misschien moeten we vooralsnog concluderen dat Pico della Mirandola ofwel in zijn opzet niet helemaal is geslaagd, zoals Claes in een interview in NRC Handelsblad (7 mei 1999) zei, ofwel dat diens omgeving, waar de inquisitie hoogtij vierde, nog niet rijp was voor zijn ideeën; Pico’s slechte ogen bleken achteraf overigens geen aanduiding voor zijn eventuele tekortkoming, maar een aanduiding voor de zich langzaam voltrekkende vergiftiging waaraan hij uiteindelijk is gestorven.
Wellicht is een verzoening teveel gevraagd omdat er daarvoor teveel is gebeurd. Misschien kan een verzoening beter op zich laten wachten tot ‘die dag [dat] God de enige zal zijn en Zijn Naam de enige’ (Zacharia 14:9) en moeten we het ondertussen zoeken in het verbeteren van de wereld, tikoe ha-olam, zodat joden, moslims en christenen vreedzaam met elkaar samen kunnen wonen én bij elkaar in de leer kunnen gaan. Daarin is Pico della Mirandola ons voorgegaan. En Cusanus.
12 ½ jaar geleden probeerde de Amsterdamse predikante Lenie van Reijendam-Beek zo dicht mogelijk bij ongeloof te komen. Ze schreef er De overtuiging van het ongeloof over. Ze pakte het aan zoals je een empirisch onderzoek aanpakt: eerst deed ze literatuuronderzoek en daarna veldwerk. Ze vroeg zich af waar de mensen van wie ze werk las, en de degenen die ze interviewden, hun inspiratie vandaan haalden. Uit verhalen, eigen ervaringen, natuur en kunst bleek haar. Ik moest aan Van Gogh denken, die het leven van mijnwerkers deelde en voor wie verhalen (van Zola en anderen), de natuur en kunst een eerste levensbehoefte bleken. Ze vroeg zich óók af, of – als ze niet zou deelnemen aan het religieuze leven – ze hier dan genoeg aan zou hebben. Ze moest erkennen dat het onderzoek niet helemaal eerlijk was geweest, want het is – zei ze in interview met Marlies Kieft (in: Trouw, 12 januari 1995), ‘niet mogelijk om jezelf van wat je gelooft af te snijden (…). Je kunt geen wezenlijke aspecten in jezelf laten zwijgen.’
Ik moest aan deze exercitie denken, toen ik dichter/schrijver/essayist Willem Jan Otten afgelopen zondag hoorde praten in een interview met Francis Broekhuijsen tijdens Poetry International in Rotterdam. Hij werd geïnterviewd over wat hij het mooiste gedicht van de wereld, dat wil zeggen zijn favoriete gedicht uit de schatkamer van Poetry International (zie afb. uitgave daarvan). Het bleek ‘Maria Lichtmis’ van de IJslandse dichteres Vilborg Dagbjartsdóttir te zijn. Hij hoorde haar dit in Rotterdam uitspreken, voor zijn bekering, zoals hij zei. Terzijde: zowel Otten als eerder zijn vrouw Vonne van der Meer bekeerden zich tot het rooms-katholicisme. Hij wist zich de naam van de dichteres niet meer te herinneren (‘Iets met een dagblad, als NRC Handelsblad, want daar werkte ik toen’), noch de titel van het gedicht. Ook de inhoud had zich anders in zijn geheugen vastgezet, als ging het over twee kaarsen: er werd er een op de vensterbank neergezet, als antwoord op iemand anders die een paar honderd meter verderop hetzelfde deed. Op de vraag van Broekhuijsen (‘ik voelde hem al aankomen’) waar Maria Lichtmis voor staat, begon Otten wat te stotteren over ‘iets met de geboorte van Maria in de tempel’. Uh? Lees: de presentatie van Jezus in de tempel voor Simeon (Anna is er trouwens ook, Lucas 2: 25-35) – de man die Jezus op een schilderij van Rembrandt, volgens Van Reijendam in een preek die ik altijd heb onthouden, ‘wat onhandig vasthoudt’ (zie afb.). Typisch manlijk – dat kon je toen nog zeggen.
Ten aanzien van Otten past denk ik eenzelfde conclusie, als Van Reijendam na haar onderzoek trok: door die titel in je geheugen te wissen, de inhoud ervan zelfs niet te kennen, amputeer je het gedicht, snijdt je het af van de betekenis die de dichteres er ongetwijfeld op wat voor manier dan ook aan hechtte. Je mag zo een wezenlijk aspect van een gedicht niet het zwijgen opleggen. Ik vond het een nogal schokkende ervaring te midden van de andere interviews die ik Francis Broekhuijsen hoorde afnemen (Maria Barnas, Radna Fabius). Deze twee dichters probeerden eerder voorzichtig tastend achter de betekenis van hun keuze te komen. Typisch vrouwelijk? Dat kun je niet zeggen. Wél dat het zorgvuldig(er) was.
Ik kom uit een krantengeslacht; mijn vader en moeder werkten allebei bij het toenmalige Algemeen Handelsblad, mijn vader nog korte tijd bij NRC Handelsblad. De liefde voor ‘de krant’ is mij met de paplepel ingegoten. Tot op de dag van vandaag. Ik kan hem niet missen, de krant, geen dag.
Daar wringt de schoen. Want na een geweldige bezorger, die jaar in jaar uit de krant, weer of geen weer, door mijn brievenbus duwde, heeft ons flatgebouw er nu een getroffen die ofwel de krant er uitnodigend uit laat steken, ofwel in het weekend veel te laat bezorgt, ofwel een paar keer per week helemaal maar niet bezorgt.
[Inmiddels heb ik begrepen dat die late bezorging op zaterdag komt, omdat de bezorger op zaterdag meerdere wijken moet lopen bij gebrek aan bezorgers op die dag].
Hardnekkig blijf ik contact zoeken met de krant – door het invullen van een formulier op hun website, door het sturen van een e-mail. De toegezegde verandering (‘Wij doen ons uiterste best om de bezorging zo snel mogelijk weer in orde te krijgen’) heeft tot op heden helaas geen durend effect gehad. En natuurlijk is er die obligate verwijzing naar het feit of ik wel weet dat ik ‘de krant ook digitaal kan lezen op PC, smartphone en tablet?’
Dat heb ik nu noodgedwongen al enkele keren gedaan. En beviel het? Nee. Niet omdat ik er een afkeer tegen heb, maar omdat het, zoals ik nu heb gemerkt, een verschil van lezen inhoudt.
De krant lees ik meestal ’s ochtends na het ontbijt. Gewoon thuis, op de bank met een kop koffie, of – als ik weg ben – in de trein. In alle rust, aandachtig en geconcentreerd. Een beetje zoals je wandelt of kuiert: kijken, reflecteren. En in geval van de krant ook veel uitknippend en achterin boeken bewarend. Veel daarvan puilen dan ook uit.
De krant op mijn smartphone lezen, is zoiets als doelgericht lopen. Niet rondkijkend, niet reflecterend, niets bewarend. Misschien op z’n tijd wel eens lachend om de humor van mijn ochtendkrant, die in tegenstelling tot een andere krant die wel eens zuur is, gewoon leuk is. Zoals over die vos die met zijn kop vastzat in een zak Bugles, ‘smaak nacho cheese’ vermeldde men in het bericht erbij …
Dit bevestigt overigens de onderzoeken die aantonen dat het lezen op papier meer indruk op ons maakt dan digitaal lezen of leren. Vooral complexere informatie lezen gaat beter van een geprinte versie dan van een digitale. En daarvoor lees ik vooral de krant: voor de achtergrondinformatie bij het nieuws, voor de verdieping. Dat heeft niets met leeftijd te maken, tonen die onderzoeken overigens ook aan. Onderzoeken uit Zweden en Noorwegen, van mensen als Wastlund en Mangen.
Natuurlijk: de e-readers hebben sinds die onderzoeken een razendsnelle ontwikkeling doorgemaakt. Maar de krant schijn je dan weer beter op een tablet te kunnen lezen.
Vooralsnog houdt ik het er maar op dat de advertentie die ik in mijn (papieren) krant van vandaag las (‘Krantenbezorgers gezocht!’) de oplossing betekent. Dat zou fijn zijn, want inmiddels hebben ettelijke flatbewoners hun abonnement al opgezegd. En zijn waarschijnlijk niet op een andere krant overgestapt. Want die worden allemaal bezorgd door Persgroep Nederland. Klaar ben je, als kind uit een krantengeslacht!
Anky Mulders interviewde mij onlangs voor de website Literair Nederland (zie link onderaan deze blog). De kop luidt: ‘Een fascinatie voor grensgangers’. Dat was ook de rode draad van het gesprek. Ik geef eerst een paar citaten uit weer, en ga daarna aan de hand van een tamelijk recente ‘ontdekking’ na of dat ook dáárvoor geldt.
