Over bomen gaat het dit keer. Drie bomen: een eenzame in een park in Kassel en een tweetal op een graf op de begraafplaats in Woerden.
Die eenzame boom zag ik tijdens de documenta 13 in 2012 in Kassel. Hij is van de Italiaanse beeldhouwer Giuseppe Penone, wiens werk t/m 29 januari 2023 te zien valt in Museum Voorlinden. De boom in Kassel lijkt wel een boom na een ramp. Hij heeft geen bladeren en de takken lijken afgekapt. Boven in de kruin ligt een steen, die als een meteoriet lijkt het wel is opgevangen. ‘Idee van steen’ heet de boom.
In Museum Voorlinden staat een aantal bomen van Penone waarin hij op zoek heet te zijn gegaan naar de jongste boom. Hij heeft alle jaarringen tot de kern afgeschaafd en gevijld met een stuk glas. Tot hij bij de kern kwam.
Op de begraafplaats in Woerden staat als gezegd een monument van twee bomen, naar elkaar toe geneigd. Het doet me denken aan de bekende liedtekst (naar een uitspraak van Paulus in de Brief aan de Galaten¸ 14:7-8): ‘Niemand van ons leeft voor zichzelf en niemand sterft voor zichzelf, want ons leven is voor de Here en ook ons sterven is voor de Here. Wij zijn van Hem, in leven en dood.’ En ook aan oude schilderijen waarop Maria en Jezus, die van het kruis is genomen, hun hoofd naar elkaar neigen.
Er hangt slechts een blaadje aan de boom, waarop de naam van de overledene staat, Cornelis Treffers. Een steen bij Penone, een blaadje bij de twee bomen op het graf. Ja, misschien is het wel dat ene olijftakje van hoop dat de duif in z’n bek had: ‘En de duif kwam naar hem toe tegen de avond; en zie, er was een afgebroken olijfblad in haar snavel’ (Genesis 8:11a).
Misschien hebben de eenzame boom en die twee bomen meer met elkaar gemeen dan je op het eerste gezicht zou zeggen. Leven en dood, dat zeker. Want werd het kruis waaraan Jezus werd gespijkerd volgens de traditie niet opgetrokken uit het hout van de kribbe waarin Hij na Zijn geboorte lag? Maar met de weg van geboorte tot de dood is het niet afgelopen. We schaven en vijlen tot we op de jongste boom zijn, tot de jongste dag is aangebroken. Tussentijds planten we een boom. Want zelfs ‘als ik wist dat morgen de wereld zou vergaan, dan zou ik vandaag een appelboompje planten.’[1]
[1] Een uitspraak die Luther ontleende aan de Talmoed.
In de rubriek ‘Mijn favoriet’ (NRC Handelsblad) las ik over iemand die een kunstwerk van Hugo Tieleman kocht. Hij let, schrijft hij, bij zijn aankopen er altijd op of het werk harmonie heeft, ‘zoals muziek geen dissonanten mag hebben.’ Oké, dat is zijn opvatting. Maar net zomin als het leven altijd harmonieus verloopt, net zo goed mag – of moet misschien wel – muziek op z’n tijd dissonanten hebben om dit uit te kunnen drukken. Rebels en dwars, als het thema van de Boekenweek dit jaar, waarin terecht een schrijver als Gerrit Komrij (weer) aandacht krijgt.
De rubriek speelde een dag later nog door m’n hoofd. Eerst bij een grote boekwinkel in de stad, waar tussen de ramsj een piano staat (of liever: stond, want hij is weg), met een zitje ernaast – om wat te lezen, te mijmeren of naar de pianomuziek te luisteren. Een sjofel uitziende, oudere heer in regenjas, model Carmiggelt, nam achter de piano plaats en probeerde wat toetsen in allerlei registers uit. Over de hele omvang van het klavier: ping, ping, ping. Als een atonale melodie.
Het schijnt dat Beethoven altijd ritueel met zijn handpalmen over de toetsen wreef voor hij begon,
en daar is wel wat voor te zeggen.
(Christiaan Weijts)
Beethoven – een rebelse en dwarse man, zo gaat hij door. Toen, opeens, op het moment dat ik de hoop al een beetje had opgegeven, speelde hij vloeiend achter elkaar wat jazznummers. Bijna was hij uit het dagelijks leven gevallen, maar hij hernam zich, zonder acht te slaan om de mensen om hem heen.
Ik ben niet mooi meer,
ik heb in het gesticht gezeten,
mijn vingers staan stijf van de medicijnen,
en toch ga ik een blues spelen op de piano
(Rogi Wieg)
Ik verliet de boekwinkel en liep naar het theater waar studenten van de Theater-vooropleiding Amsterdam een stuk van Shakespeare zouden spelen: Troilus en Cressida. Een van de studenten zat in een ochtendjas met tijgerprint achter een piano en speelde erop, tussen de bedrijven en zijn rol als Hector door; zoals we van oorlogsmisdadigers weten dat ze graag piano speelden. Tegen het eind van het toneelstuk zegt hij dat zijn dagtaak is gedaan, en de avond goed doet:
Zwaard, rust, je bent verzaad van dood en bloed.
Met een klappertjespistool wordt Hector gedood. Hij valt van de pianokruk, random wat toetsen aanrakend. Wanneer hij uit de tijd valt, de eeuwigheid in, klinkt weer een atonale melodie. Ping, ping, ping.
de rest zijn
afgevallen noten
die aan het
behang zijn
blijven plakken
(Henk Knibbeler)
Dissonanten. Zoals het leven op z’n tijd zelf, maar het bestaat wel
een geluidloos, teder akkoord
dat alle dissonanten samenvoegt
(Peter Handke)
Deze blog verscheen eerder in een iets andere vorm op de website Literair Nederland (21 juni 2017) en wordt hier in het kader van de Boekenweek 2020 hernomen.
Mozart moet je in september spelen in het voorgevoel van herfst en winter. Het is nog warm en zonnig in de tuin, nog vol van bloemen die insecten lokken, maar de nachten zijn allang gaan lengen. En het eerste blad begint te kleuren, al staat de kamperfoelie ( tweede bloei ) nog bedwelmend in de haag te geuren.
Mozart moet je in september spelen (het klinkt naar lente, maar het is al herfst): uitbundigheid, het voorspel van de vorst. Geen maand is zo vol schoonheid als september, maar het is glorie die zijn eind verwacht: uit morgennevel wordt nog zon geboren, maar wat er binnenkort staat te gebeuren kun je ’s avonds in de wind al horen.
Theo van Baaren (1912-1989)
uit: Trommels van marmer (1986)
Dagelijks ontvang ik van ‘Laurens Jz. Coster’ een gedicht. Begin september was dat bovenstaand gedicht van Theo van Baaren, volgens de Nederlandse Poëzie Encyclopedie ‘dichter, prozaïst en vertaler. Tevens theoloog, hoogleraar, beeldend kunstenaar’. Het gedicht raakte me, als poëzie- en Mozartliefhebber, en het deed me denken aan diverse boeken en artikelen van theologen over Mozart die ik in de kast heb staan. Reden om ze er weer eens uit te halen en te herlezen, met in het achterhoofd: heeft Theo van Baaren het bij het rechte eind of voegt hij iets toe aan andere opvattingen?
Karl Barth De bekendste theoloog die over Mozart heeft geschreven, is ongetwijfeld Karl Barth. Uitgeverij Wever gaf in 1987 een boekje met zijn brief, een essay en een oratie aan respectievelijk over hem uit onder de eenvoudige titel: Wolfgang Amadeus Mozart.
Meteen al in de brief laat Barth zich kennen, wanneer hij het over ‘uw muzikale dialectiek’ heeft. In het essay heeft hij het erover dat Mozart niet ‘een lentekind’ genoemd kan worden: ‘Zo was en is Mozart niet’. Hij kende ‘de vreugde en de smart, het goede en het slechte, leven en dood tezamen in hun realiteit (…), het werkelijke leven in zijn tweespalt (…), regen en zonneschijn over zowel deze als over gene’. Ooit, schrijft Barth, heeft ‘hij eens de dood ’s mensen ware, beste vriend genoemd’. De Franse dirigent Raphaël Pichon van koor en orkest Pygmalion wist het als geen ander, toen hij tijdens het Festival d’Aix-en-Provence samen met regisseur Romeo Castellucci een avond ensceneerde rondom Mozart en sterven, uitsterven en herboren worden.
In zijn oratie over Mozart herneemt Barth de thematiek uit zijn essay. Zijn muziek, zegt hij, is vrij van elke tegenstelling. ‘Duisternis, chaos, dood en hel’ laten van zich horen, ‘zonder ook maar een moment de overhand te nemen. Zich van dit alles bewust, musiceert Mozart vanuit een mystiek middelpunt’. En even verder: ‘Geen lach zonder tranen, maar evenmin schreien zonder een lach!’ Een ‘evenwichtige confrontatie en vermenging van elementen (…) een kostelijke verstoring van de balans’.
Zelfs letterlijk, want ik kan me een les van de musicoloog Leo Plenckers herinneren, waarin hij benadrukte dat Mozart vrij omsprong met de zogenaamde periodebouw; een maatje meer deed het hem vaak.
Hans Küng Het tweede boekje over Mozart van een bekend theoloog, een rooms-katholieke in dit geval, is van Hans Küng. Zijn studie Mozart. Traces of Transcendence verscheen in 1991 bij William B. Eerdmans/Grand Rapids.
Küng betoogt dat vooral Mozarts instrumentale muziek een uiting van ‘traces of transcendence’ is. Hij is het niet met Karl Barth eens, wanneer deze spreekt over God als totaliter aliter, de gans andere, want dat houdt in dat het attribuut ‘goddelijk’ niet op Mozart van toepassing kan worden verklaard. Ik had een, helaas inmiddels overleden docent aan de Open Universiteit, Wouter Steffelaar, die vond dat je Mozarts muziek best ‘goddelijk’ mocht noemen, als je maar verklaarde waaróm.
Küng is blij dat Mozart nog geen weet had van het negentiende eeuwse onderscheid dat traditionele kerkmusici legden tussen wereldlijke en geestelijke muziek. En daarmee kan ik alleen maar instemmen.
Geke van Schuppen
Na deze twee boeken, kom ik nu bij een artikel van de geestelijk verzorger (AMSTA), theoloog en pianist Geke van Schuppen. Zij schreef het op verzoek van mijn mede-redactielid en studiegenoot van Van Schuppen, Mirjam Elbers van Quadraatschrift (december 2001).
Zij karakteriseert daarin de muziek van Mozart als ‘twee mensen [die] een gesprek met elkaar voeren’ en gaat niet in op voornoemde brief, essay en oratie van Barth, maar op diens Kirchliche Dogmatik waarin hij het ook over Mozart heeft, en op de manier waarop die ‘de schepping in haar totaliteit hoort en tot klinken brengt, ‘vanuit een centrum, vanuit een christelijke begrenzing, vanuit een mystiek middelpunt’. Ze vervolgt dat zijn muziek een verstoring van de balans is, maar gedragen wordt ‘door het vertrouwen dat het licht uiteindelijk zal overwinnen (…). Zijn muziek wil geen boodschap overdragen, wil evenmin uitdrukking geven aan zijn persoonlijke emoties (…). Mozart plaatst de toehoorder in volledige vrijheid (…). Tegelijkertijd klinkt in de totaliteit van de goede schepping iets van Gods Koninkrijk door’. Waarmee de vraag opdoemt, of Barth ‘hier niet toch een toon te hoog zingt?’
Peter Tomson Ik kom voorts bij een lezing die emeritus-hoogleraar Peter Tomson op 16 maart 2005 hield tijdens een interdisciplinaire studiedag ‘Kerk en Muziek’ in Brussel en dat hij mij destijds toespeelde.
Ook hij heeft het erover dat Mozart volgens Barth ‘de hele wereld van de schepping hoorde, die door het licht [Ex lux perpetua luceat eis, EvS] omstraald wordt’. Ook hij heeft het over een in dit geval ‘kinderlijk weten van het midden – want van het begin en van het einde – van alle dingen’. Tomson besloot zijn lezing met het spelen van een Andantino dat Mozart waarschijnlijk op het eind van zijn leven schreef. ‘Voor mij’, zei hij, behoort het tot het genre, als het woord al bestaat, van de “Gebete ohne Worte”. KV 236 (588b)’. 1)
Theo van Baaren En lees dan nu het gedicht van Theo van Baaren opnieuw. Over het voorgevoel van de dood, terwijl het nog warm en zonnig is. Het is niet de muziek van ‘een lentekind’, maar lente en herfst ineen. Vol schoonheid die zijn eind verwacht, met het licht van de zon en de eeuwigheid van het Ex lux perpetua luceat eis. Wat er binnenkort gaat gebeuren, is het sterven (het eerste blad begint al te kleuren), maar het is tevens uitsterven en herboren worden. Er klinkt misschien iets van Gods Koninkrijk in door. Dat mag je allemaal in Mozarts muziek horen. Maar vergeet z’n baldadige extra maat niet! En dát doen alle theologen toch wel een beetje. Ook Theo van Baaren.
1) N.B. dit is een vrije bewerking van de aria Non vi turbate no uit Glucks opera Alceste.
Die eenzame boom zag ik tijdens de documenta 13 in 2012 in Kassel. Hij is van de Italiaanse beeldhouwer Giuseppe Penone, wiens werk t/m 29 januari 2023 te zien valt in Museum Voorlinden. De boom in Kassel lijkt wel een boom na een ramp. Hij heeft geen bladeren en de takken lijken afgekapt. Boven in de kruin ligt een steen, die als een meteoriet lijkt het wel is opgevangen. ‘Idee van steen’ heet de boom.
Op de begraafplaats in Woerden staat als gezegd een monument van twee bomen, naar elkaar toe geneigd. Het doet me denken aan de bekende liedtekst (naar een uitspraak van Paulus in de Brief aan de Galaten¸ 14:7-8): ‘Niemand van ons leeft voor zichzelf en niemand sterft voor zichzelf, want ons leven is voor de Here en ook ons sterven is voor de Here. Wij zijn van Hem, in leven en dood.’ En ook aan oude schilderijen waarop Maria en Jezus, die van het kruis is genomen, hun hoofd naar elkaar neigen.
