De beste 50 van Stine Jensen : filosofische inspiratie over ouder worden. – [Alkmaar] : Pepper Books, [2022]. – 107 pagina’s ; 21 cm. – Met literatuuropgave. ISBN 978-90-206-0899-1
De filosofe Stine Jensen (1972) bundelde voor haar vijftigste verjaardag even zoveel favoriete citaten en uitspraken over ouder worden. Het boek is ingedeeld in vijf levensfasen: kinderjaren – jongvolwassen – studentenjaren – dertigers – veertigers, op weg naar de vijftig. Na een inleidend essay zijn dat brokken tekst van bijvoorbeeld Seneca uit de oudheid, via Nietzsche en Kierkegaard tot Joke J. Hermsen, en uit haar eigen dagboeken in de loop der tijd, maar ook van schrijvers als Agatha Christie en Ian McEwan. Meest in het Nederlands, een enkele keer in het Engels. Om te lachen en over na te denken en je te laten inspireren op je eigen levensweg. Het deint een beetje mee op de hype aan boeken over vijftig jaar worden (Saskia Noort, Linda de Mol, Sanne Wallis de Vries en anderen). Het geheel is speels vorm gegeven, als gaat het om wat lang uitgevallen tegeltjeswijsheden van één tot twee pagina’s. Met literatuuropgave.
Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.
Etty Hillesum en de receptie van haar dagboeken / onder redactie van Klaas A.D. Smelik, Marja Clement, Gerrit Van Oord, Jurjen Wiersma. – Oud-Turnhout ; ‘s-Hertogenbosch : Gompel & Svacina, 2020. – 165 pagina’s : illustraties ; 24 cm. – Met literatuuropgave. ISBN 978-94-637-1197-5
Bloemlezingen uit de dagboeken en aantekeningen van Etty Hillesum (1914-1943)
leidden tot veel, soms eenzijdige respons volgens de redactie van de nieuwe reeks
‘Cahiers Etty Hillesum’. Het doel is een evenwichtiger, wetenschappelijker gestoeld
beeld te schetsen. Negen auteurs belichten in dit eerste deel verschillende aspecten hiervan. Ze kruipen bijvoorbeeld in kiertjes van een andere auteur die over Hillesum nadacht (Jurrien Mol over Rowan Williams), bezorgen een tekst over haar (Alexandra Nagel: ‘Wie was de “S.” van Etty?’ van Henriëtte M. Neitzel-Tideman), bespreken de weerklank in Portugal (Patricia Couto) of een tentoonstelling in Rimini (Gerrit Van Oord). Alles bij elkaar biedt dit een ruime invulling van het begrip ‘receptie’ (verwerking) op een wijze die primair voor wetenschappelijk geïnteresseerden in Hillesums werk interessant is. Met voetnoten, afbeeldingen in zwart-wit en biografieën van de auteurs. Aan deze serie is een website gekoppeld: www.cahiersettyhillesum.org.
Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.
Mijn moeder woonde tijdens de oorlog met dat deel van haar familie die nog niet uit huis was (haar vader overleed in 1942) in een woning pal bij het Amsterdamse Museumplein, waar toen, – en ook nog geruime tijd na de oorlog -, vier bunkers van de Duitse bezetters stonden. In het gebouw waar nu het Amerikaanse consulaat is gehuisvest, woonde Hans Böhmker, vertegenwoordiger van rijkscommissaris Seyss Inquart.
Geen leuke buurt en ook nog eens het uitzicht van Etty Hillesum gedurende 1941-1943 vanuit haar kamer aan de andere kant van het huizenblok waar mijn grootouders woonden, aan de Gabriël Metsustraat, gescheiden door een grote binnentuin. Ze hebben de achterkant van het huis (Hillesums kamer lag aan de voorkant) kunnen zien.
Dat huis, een lieu de mémoire, dreigt nu te worden gesloopt. Het uitzicht is nu anders. Er staat een monument voor alle omgekomen Sinti en Roma in de Tweede Wereldoorlog en een voor de vrouwen van Ravensbrück. Ze zijn in gedachten met elkaar verbonden, die monumenten en het huis waar Hillesum woonde.
De nieuwe appartementen die op deze gewilde locatie ongetwijfeld zullen worden gebouwd, zullen ondanks die context vast gretig aftrek vinden; er zijn nog steeds genoeg mensen die ze kunnen betalen, maar dat is een ander verhaal.
Als ik uit de tram naar het Concertgebouw stap, werp ik altijd een blik op het huis waar Hillesum woonde of ga, als het mooi weer is, even op het bankje er tegenover zitten. Er is een schildje aan de muur bevestigd waarop staat dat ze er woonde. Het is tastbaar. Dat gebeurt nu even niet, gedurende coronatijd, maar het moet het zo blijven: kunnen zien waar zij haar Dagboeken schreef, waar ze leefde.
Er komen nog steeds veel uitgaven op de markt naar aanleiding van wat Etty Hillesum aan het papier toevertrouwde; een paar daarvan heb ik gerecenseerd voor NBD Biblion en zijn onder dat tabblad op deze blog terug te vinden. Er verschijnen ook nog steeds gedichten naar aanleiding van haar werk, zoals onlangs een van René van Loenen op muziek van Marijn Slappendel, waarin regels staan als:
Je liet je niet verleiden
tot vijandschap of haat.
Je zocht in kille tijden
de mens achter het kwaad,
een sprankje waardigheid,
een klein begin van spijt.
Het zijn woorden die veel mensen inspireren en het zou een onbegrijpelijke daad zijn als het huis waarin zij leefde en haar geest hangt tegen de grond gaat. Daarom heb ik de petitie om hiertegen te ageren getekend. En ik kreeg er verschillende reacties op.
De fractievoorzitter van het CDA van Stadsdeel Zuid was het met mij eens en ging zelfs een stap verder, die ook al even door mij heen was gegaan, maar weer verworpen: ‘Wij bekijken de mogelijkheden om hier een museum te vestigen over het leven en werk van Ettty Hillesum’.
De voorzitter van het Stadsdeel Zuid verwees mij naar https://www.amsterdam.nl/nieuws-oud-zuid/start-procedure-aanwijzing-monument/
Flarden van gesprekken : Etty Hillesum discussieert met vrienden over God, lot, lijden en haat / Klaas A.D. Smelik. – Oud-Turnhout ; & ‘s-Hertogenbosch : Gompel & Svacina, 2019. – 150 pagina’s : illustraties ; 24 cm. – Met literatuuropgave. ISBN 978-94-637-1158-6
Het werk van Etty Hillesum (1914-1943) blijft een bron van inspiratie. Bij uitgeverij Gompel & Svacina, die ook de reeks ‘Etty Hillesum studies’ uitbrengt, verscheen een nieuwe studie van de theoloog Klaas A.D. Smelik. Hij publiceerde al eerder over Hillesum. Dit keer reconstrueert hij diverse onderwerpen (klassenstrijd, emancipatie, liefde voor de medemens, joods bewustzijn) aan de hand van fragmenten uit Hillesums dagboeken en brieven, gericht aan uit die dagboeken en brieven reeds bekende vrienden zoals Julius Spier, Henny Tideman en Ru Cohen. Deze fragmenten zijn met name voor in Etty Hillesum en haar kring geïnteresseerde lezers(groepen) interessant. De opzet van de twaalf hoofdstukken is telkens hetzelfde: een lang citaat uit het werk van Hillesum, enkele biografische notities over zowel haarzelf als degene die centraal staat en een beschouwing over één van de thema’s. Dit is een originele invalshoek, die echter vanwege de soms wat summiere informatie en uitwerking beschouwd kunnen worden als uitgebreide voetnoten bij haar verzamelde werk. Met literatuurlijst en illustraties in zwart-wit; Duitse citaten worden in voetnoten vertaald.
Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.
De auteur vraagt zich af wat autonomie is, waarom het niet altijd kan worden bereikt en dit toch niets verandert aan de noodzaak ervan. Beate Rössler is vanaf 2009
hoogleraar filosofie aan de Universiteit van Amsterdam en studeerde behalve filosofie en theologie ook Germanistiek in haar geboorteland, Duitsland. Zij neemt telkens een ander gezichtspunt in: conceptueel, de zin van het leven, het Zelf, kiezen, enzovoort. Zij
bouwt haar essay, zoals het op het omslag heet, indrukwekkend en organisch op. Hierbij gaat Rössler onder meer te rade bij literatuur (Murdoch, McEwan, Austen, Tóibín en anderen), films, dagboeken en blogs als vorm van zelfobservatie. Deze kunnen volgens haar vaak beter bij interpretatiekwesties helpen dan abstracte filosofie. Het boek is toegankelijk voor een in filosofische vragen geïnteresseerd lezerspubliek, dat enigszins met de basisbegrippen daarvan is vertrouwd. Een belangrijke studie over een actueel onderwerp dat ook aanpalende thema’s bespreekt, zoals enerzijds privacy, vriendschap en intimiteit en anderzijds verplichting, gelijkheid en democratie. Met eindnoten en een literatuurlijst.
Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.
‘”Religie is niks voor mij. Ik ben totaal anti-religieus. Religie duidt een collectief aan, een denominatie. Ik ben geïnteresseerd in een persoonlijke ervaring met God.” Dit is de mening van zanger Bono van de rockband U2 en ik [Jean Jacques Suurmond, in: Trouw, 6 januari 2015] hoor velen het hem nazeggen. Ze zijn bezig met spiritualiteit maar niet kerkelijk of religieus. Kan dat wel?’
N.a.v. de column van Suurmond, ‘Planeet met hangwangen’, herplaats ik hier in iets aangepaste vorm een artikel dat ik over U2 en Kierkegaard schreef in In formatie (juli/augustus 1997).
Deze weg liep hij altijd op dezelfde tijd: van zijn grote huis aan de Bredgade naar de Domkirken. De mensen die Kierkegaard onderweg in Kopenhagen tegenkwam, wist hij zich – getuige uitlatingen in zijn Dagboeken – guitig te herinneren. Dit onverwacht speelse element kenmerkt niet alleen het verder zo strenge doen en laten van de Deen, maar ook de muziek van de rockgroep U2. Maar er is meer gemeenschappelijk tussen de filosoof en de Ierse groep. Teveel om toevallig te zijn.
De drie niveaus die binnen de nummers van U2 vallen te onderscheiden (het seksuele, het politieke en het spirituele), komen overeen met de drie niveaus die Kierkegaard in zijn boek Stadier paa livets vej (1845) omschreef als: het esthetische, het ethische en het religieuze.
De esthetische mens heeft plezier als een kind. Robert Heiss – een Kierkegaard-bewonderaar – heeft dit eens het ‘romantische levensstadium’ genoemd. Met alle gevolgen van dien: het stadium kan uitlopen op wanhoop en vertwijfeling.
De ethische mens staat meer in het leven en wordt doordrongen van algemeen geldende normen en waarden. Er wordt gekozen en er worden beslissingen genomen.
Door de religieuze houding tenslotte worden deze aspecten tot zin en samenhang gebracht. De stadia volgen elkaar dan ook niet op, maar bestaan naast elkaar als duidelijke, existentiële keuzen.
Het kind-zijn van de esthetische mens wordt door U2 verzinnebeeld door de afbeelding van een hoes van hun debuutalbum Boy (1980): het hoofd van een jongetje. Op hun tweede plaat, Oktober (1981) valt al te beluisteren dat de groepsleden zich interesseren ‘voor geestelijke dingen, de dingen achter de wolken’, zoals Paul Hewson (Bono) het uitdrukte. In 1983 brak U2 internationaal door met de plaat War (zie afb.), die refereert aan het Ierse oorlogsgeweld. De keuze – voor Amnesty International – is duidelijk.
Een poos was binnen de songs van U2 het religieuze element zeer nadrukkelijk aanwezig, zoals in het gospelachtige I still haven’t found what I’m looking for op de lp The Joshua Tree (1987). Maar naast dergelijke teksten vinden we op deze lp ook seksueel getinte en politiek geladen songs.
Zoals ook Kierkegaard na zijn bekering een hartstochtelijke liefde bleef voelen voor de Don Juan-figuur en zijn meest poëtische ontboezemingen niet in zijn esthetische maar in zijn religieuze werk (1846-1848) zijn te vinden. Als Bono zegt zich te interesseren voor ‘de dingen achter de wolken’, bedoelt hij dit niet ruimtelijk-geografisch, maar gelijk Kierkegaard als een beleving midden in het aardse-zijn. Geen ikkig gezweef, zoals Suurmond buitenkerkelijke spiritualiteit noemt, maar wel degelijk religieus geïnspireerd. Al dan niet beïnvloed door Kierkegaard.
De beste 50 van Stine Jensen : filosofische inspiratie over ouder worden. – [Alkmaar] : Pepper Books, [2022]. – 107 pagina’s ; 21 cm. – Met literatuuropgave. ISBN 978-90-206-0899-1
