Tag archieven: Luister

Jaarthema 2023 – Emoties (I)

Geplaatst op door
1

Zo tegen het eind van het jaar is het weer tijd voor oudejaarslijstjes. Bij mij zijn dat jaarthema’s; een thema waar ik me een jaar lang extra in heb verdiept. In 2018 waren dat de oude Grieken, in 2019 was dat de negentiende-eeuwse Nederlandse literatuur, in 2020 waren dat de middeleeuwen, in 2021 was het Indonesië en in 2022 kunst en klimaat. Dit jaar is het thema emoties. Samengevoegd tot een drieluik. Vandaag deel 1; losse mozaïekstukjes die op het eind in elkaar vallen.

1. Anna Clyne
Het begon ermee dat ik een artikel uit Het Parool van 4 januari opstuurde naar een oud-collega. Het betrof een artikel over de Britse componiste Anna Clyne (1980, zie foto hierboven). Als reactie kreeg ik een artikel van haar in de NRC. Joep Stapel schreef daarin aan het eind dat Clyne ‘altijd een directe emotionaliteit zoekt in haar werk en ook het hart heeft het in onze wereld zwaar te verduren, van corona-eenzaamheid tot klimaatstress. Het slotdeel van het werk [Weathered, Verweerd, EvS], gewijd aan de aarde, eindigt [lees: begint, EvS] met “fanfares” aldus Clyne. Kunnen we het interpreteren als een optimistische noot? Clyne kijkt alsof ze iets heel vreemds heeft gehoord: “Ehm, well, no”.’

Een conclusie die mij terugvoerde naar een artikel in Filosofie Magazine (nr. 1/2023) dat ik ’s ochtends las. Een interview van Th. Velvis met de filosoof en theoloog Ralf Baudelier (1961). Eerst kende Baudelier ‘niet anders dan een onbegrensd optimisme’, maar in zijn recente boek Lang leve de mens (Gompel & Svacina) maakte hij ‘een scheiding tussen een romantisch hart en een verlicht hoofd’. De auteur is niet optimistisch meer, maar gaat ook niet uit van een alarmerend verhaal over klimaat, mijn vorige jaarthema. In blog 3 zal ik dit mild optimistisch of mild pessimistisch noemen. Eigenlijk denkt hij net als Jane Goodall die op de maandagavond ervoor in een tv-interview met Janine Abbring (VPRO Wintergasten, 2 januari) zei dat het haar ‘missie is om de mensen hoop te geven zodat ze actie ondernemen’.
Misschien wil die fanfare van Clyne ook net als Goodall oproepen om in actie te komen.

2. Herinneringen
Herinneringen zijn affectief en emotioneel, aldus Luc Rasson (zie foto) tijdens een interview met Herman Simissen, de examinator van mijn MA-scriptie. Rasson is de auteur van het boek Donker toerisme. Reizen naar plaatsen met een donker verleden: dood, vernietiging. ‘Donkere toeristen’ zijn intellectuelen die zich niet beperken tot boekenwijsheid. Ze zoeken de historische sensatie, een gevoel van onmiddellijk contact met het verleden, een sfeer waarin je wordt geprojecteerd.
Ik heb dat zelf ervaren tijdens reizen naar de Normandische stranden en het voormalige concentratiekamp Majdanek. Ervaringen die je altijd bijblijven. En ook een oproep zijn om in actie te komen op elk moment dat bijvoorbeeld antisemitisme zijn donkere kop opsteekt, in welke vorm dan ook.

3. Eric Whitacre
Na het NTR ZaterdagMatinee op 25 februari, waarin de Nederlandse première werd gebracht van The Sacred Veil van Eric Whitacre (zie foto), overkwam me iets raars. Ik ging blij het Amsterdamse Concertgebouw uit, terwijl het stuk toch ging over de dood van de vrouw van een van Whitacre’s vrienden, Julie Silvestri, en ik aan de compositie zelf dubbele gevoelens had overgehouden, die ik verwoordde in een recensie op de website van 8WEEKLY.[1]

Een mevrouw naast mij pinkte een traantje weg. Om de tekst, om de muziek, om allebei? Misschien ligt het antwoord in de gelukzaligheid van ‘een simpele ziel’ (Marguerite Porete) tot wie het doordringt hoe mooi het is dat je mag leven, samen met anderen kunt genieten van een concert in een van de mooiste zalen ter wereld. In dankbaarheid dat het leven na de dood doorgaat. In die zin dat de geest van Julie voortleeft in de gedichten van haar man, Charles Anthony, in de muziek van Whitacre en in de oren van de mij onbekende buurvrouw die tot tranen was geroerd en in die van mij die er anders mee omging.
Het is zoals Shakespeare dichtte:

Jij leeft nog voort, door wat mijn pen vermacht;
waar adem is, troon jij op iedere ademtocht.
(Sonnet 81).

4. Handen bij Rembrandt
Op 22 maart nam ik deel aan een excursie van Helikon naar de Légertentoonstelling in het Kröller-Müller museum in Otterlo. Als gids was Hans van der Gaarden mee. Hij verzorgde op de heenweg in de minibus, tijdens de lunch, even voor en nadat we de expositie hadden bezocht ‘blokjes’ inleiding.
Op de terugweg vertelde hij iets over wat – gezien de passie waarmee hij het deed en zijn eigen blog – wel een stokpaardje van hem moet zijn: de emoties die de handen op het werk van Rembrandt uitdrukken.

Op zijn blog (www.manvantaal.com) staat de volledige registratie van een lezing die hij hier eens over hield. Daarom ontleen ik het volgende in relatie tot een tekening die verleden jaar Pasen in de Nieuwendammerkerk in Amsterdam was te zien en waarop je een derde hand ontwaarde.

Op de ets Het ledikant zie je de liefdesdaad (links). De vrouw heeft drie handen en is daardoor volgens Van der Gaarden buitengewoon actief. Op De Nachtwacht zien we Banning Cocq wiens hand zegt: Vooruit, mannen! Er is een slagschaduw te zien, een soort extra hand die een verhaal vertelt en het wapen van Amsterdam als het ware omkranst; ze beschermen de stad, die handen. Handen die beschermen én actie ondernemen; een mooie tweeslag als vervolg op wat Goodall zei.

En zoals dat gaat: nu zie ik opeens meer schilderijen met drie handen. Zoals On them van Sanya Kantarovsky (1982, foto rechts) op de tentoonstelling ‘Brave New World’ in de Fundatie te Zwolle.

5. Luister van Sacha Bronwasser
De schitterende roman Luister van Sacha Bronwasser (uitg. Ambo|Athos, 2023) gaat onder meer over een bepaalde emotie: angst. De hoofdpersoon, Philippe Lambert, lijdt eraan. Vóór zijn huwelijk met Laurence en, wederom, ná de geboorte van hun zoontje Nicolas en bij de aanblik van een van de au pairs, Eloïse Schiller.
Dit alles tegen de achtergrond van de aanslagen die Parijs in de jaren tachtig teisterden. Niet dat Philippe daar, in tegenstelling tot Laurence, bang voor is. Nee, dat is hij als gezegd voor Eloïse. ‘Hij moet luisteren, er is geen andere optie, hij moet luisteren (…) om erger te voorkomen’. Dit spiegelt zich in Marie die ook moet luisteren, zoals er veel spiegelingen in de roman zitten. De auteur wilde Marie naar eigen zeggen een schop onder de kont gevel. ‘Maar ze luisterde niet’. In het laatste hoofdstuk staat een zin die veel verklaart en ook weer niet: ‘Hij wist het gewoon allemaal’. Elders zegt hij: ‘Er zijn dingen die ik zie’. En voorvoel, zoals een aanslag die nog plaats moet vinden. ‘Een vloek’, meent hij. ‘Het is gezien, het is verteld, en nu bestaat het’.

 

[1] Zie: https://8weekly.nl/recensie/ntr-zaterdagmatinee-eric-whitacre-toek-numan/

Bij het overlijden van Nico Frijda

Geplaatst op door
Beantwoorden

Nico FrijdaOp 11 april 2015 is op 87-jarige leeftijd de psycholoog Nico Frijda (afb.) overleden. Hij was niet alleen één van de meest geciteerde psychologen van ons land en grondlegger van het emotie-onderzoek, maar heeft ook invloed gehad op het werk van één van Nederlands meest gespeelde componisten: Chiel Meijering. Als in memoriam herplaats ik hier een gedeelte uit een artikel over Meijering dat in juni 2004 verscheen in Mens en Melodie.

Komt iemand met twee hoofden bij de koning. Of de koning ze wil splitsen. De koning vraagt niet naar een zwaard, maar om een emmer met heet water. Eén van de twee hoofden duwt hij onder water. Op het moment dat uit het andere hoofd een gil van pijn komt, zegt koning Salomo (want om hem gaat het hier): ‘Niks splitsen, ze horen bij elkaar.’

Ik moest hieraan denken bij het luisteren naar twee evenzeer heel verschillende composities van Chiel Meijering: Bats from Hell (2002) voor strijkkwartet en Infiltration M (2003) voor 3 harmonieorkesten. Eerstgenoemd stuk, waarvan de CD-opname door het Matangi Kwartet in Luister van januari 2004 een 10 kreeg, werd als dubbelslag in Mens en Melodie door Paul Janssen aldus omschreven: een ‘schitterend mysterieus Bats, een spookachtige nachtmuziek vol snerpend uitgewerkte dissonanten’, gevolgd door een From Hell waarin de ‘remmen volledig los gaan (…). Vooral dit tweede deel is een typisch Meijeringwerk’. En zo ontsnapte toch weer een gil aan één van de twee hoofden…

De componist heeft in een toelichting op één van zijn werken het ‘typische Chiel Meijering’-gehalte ook op een gelijkwaardige manier als tweeslag verwoord: ‘Virtuoos instrumentgebruik (…) gepaard aan lyriek in etherische passages.’ Maar toch wordt de nadruk veelal op het virtuoze en vitale karakter dat zijn muziek onmiskenbaar natuurlijk óók kent gelegd en minder op het ingetogen en meditatieve dat evengoed te bespeuren valt.

Het gaat soms zo ver dat, zoals tijdens de première van bovengenoemde compositie, het schitterend ingehouden Infiltration M tijdens het festival Musica Sacra Maastricht op 19 september 2003 sommige luisteraars dit werk als louter ‘een grappige remake van de film Fanfare (1958) van Bert Haanstra over rivaliserende fanfares in Giethoorn’ beschouwden. Dit omdat helaas één van de drie harmonieën bij de première ontbrak.

Nu zal Chiel Meijering zelf de laatste zijn om te ontkennen dat humor belangrijk voor hem is, ‘omdat ik mezelf als kunstenaar toch ook wel weer nuanceer en toch een hele echte Hollander ben met een katholieke vader en van huis uit protestantse moeder ook een merkwaardige mix van hard werken en uitbundige theatraliteit’; de ‘Existenzdialektik’ van Kierkegaard in een notendop!

Maar door de onevenredige aandacht die zowel het virtuoze aspect in Meijerings muziek als de – om een ander item te noemen – ‘opvallende titels met seksuele en anale toespelingen (19 centimeter uit 1981, of Gejaagd door ’n wind uit 1985)’ ten deel vallen, wordt – met dank aan de filosoof Wilhelm Schmidt, auteur van Filosofie van de levenskunst (2001) – mijns inziens maar al te gauw vergeten dat seksualiteit een onderdeel van de totale lustbeleving vormt; muziek staat, zowel in intellectuele als emotionele zin garant voor een intensere ervaring. En ook dit zal Chiel Meijering niet ontkennen, beïnvloed als hij is door een boek als De emoties van Nico Frijda. Zijn nagedachtenis zij tot zegen.

Alfred Schnittke

Geplaatst op door
Beantwoorden

SchnittkeHans Haffmans vraagt zich in het tijdschrift Luister (oktober/november 2014) af, of Alfred Schnittke (zie afb.) nog wel wordt gespeeld. En moet aan het eind bekennen dat dit gelukkig nog steeds het geval is. Er zijn niet alleen verschillende nieuwe compact discs met zijn werk verschenen, maar vanavond spelen pianist Ralph van Raat en Sinfonia Rotterdam onder leiding van Ilmar Lapinsch Schnittkes Concert voor piano en strijkinstrumenten in het Amsterdamse Concertgebouw. Ter gelegenheid van de al dan niet hernieuwde belangstelling voor Schnittke, herplaats ik hier een deel uit een hoofdstuk uit mijn boekje Dialoog in muziek.

In het werk van Schnittke dat aan het eind van de jaren zeventig en het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw ontstond, valt een affiniteit met de Russisch-orthodoxe kerkmuziek op. Dit blijkt onder andere uit het Vioolconcert nr. 3 en het Strijkkwartet nr. 2. Schnittke heeft overwogen zijn derde vioolconcert de titel ‘Canticum Canticorum’ (Hooglied) te geven, daarmee verwijzend naar de koraalachtige intonaties die herinneren aan de Russisch-orthodoxe kerkmuziek, zonder dat het – net als in het Konzert für Chor – letterlijke citaten zijn.

Dat laatste is echter wel het geval in het tweede strijkkwartet (1981), dat is opgedragen ter nagedachtenis aan de filmregisseur Larissa Schepitko. Al is het op een tamelijk vrije manier gedaan: diatonische thema’s uit de 16de en 17de-eeuwse liturgie werden chromatisch, hun intervallen werden vergroot of verkleind.

In de Symfonie nr. 4 (1988) balt Schnittke de erfenis van de Russisch-orthodoxe kerkmuziek samen met joodse, rooms-katholieke en lutherse kerkmuzikale gestrengheid. Hij wil hiermee enerzijds wijzen op de gemeenschappelijke joodse oorsprong van de tradities, en anderzijds op zijn eigen afkomst en overgang naar het rooms-katholicisme in 1983. In het slotkoor valt alles samen. Dit slotkoor eindigt in een schijn-vrede, met gebeier van klokken en een van dissonanten ontdane zetting van het ‘Aver Maria’, dat het basisthema van het hele werk is.

De Symfonie nr. 1, die ontstond na de Russische inval in het voormalige Tsjechoslowakije, is een uitdrukking van de lutherse opvatting dat wat de muziek wil zeggen, geschiedt in het hier-en-nu. De objectiviteit van de lutherse kerkmuziek komt duidelijk naar voren in de werken die Schnittke na de dood van zijn moeder heeft geschreven. Toch wordt hij niet gezien als een joods of christelijk componist, maar als een ‘polystilist’, en wel een die hoopte op een betere samenleving van joden en christenen.