Claus Sluter en Hans Arp

In een van de toespraken tijdens een crematie wees de spreekster, een buurvrouw van de overledene, op het boek De Bourgondiërs van Bart Van Loo. Het was zijn lievelingsboek geweest over de regio waar hij en zijn vrouw, een vriendin van mij, jaarlijks met de caravan naar toe gingen. Aanleiding genoeg om de pocketuitgave van deze bestseller eindelijk eens te kopen en te gaan lezen. Met mede in mijn achterhoofd, dat mijn ouders ook iets hadden met de ’tere schoonheid van de late middeleeuwen’ (p. 233), met de Bourgondiërs (ca. 1384-1482) en hun kunstuitingen[1]
En ik loop alweer achter, want van Van Loo verscheen recent
Stoute schoenen (De Bezige Bij). ‘Meer dan een historische variant van een Michelingids’ schreef Marc Boone. Dus misschien ga ik wel eens delen nareizen, zoals ik eerder met andere boeken deed (o.a. een boek van Henk Vreekamp en een studie over Gerrit Achterberg).

In het hoofdstuk ‘Schoonheid en waanzin’ uit De Bourgondiërs lees ik, dat ‘mensen begonnen (…) massaal kruisbeelden op te hangen in hoekjes waar ze af en toe een kaars lieten branden’ (p. 226). Het ging in de tijd van Philips de Stoute verder met het plaatsen van heiligenbeeldjes, gemaakt door mensen als diens hof beeldhouwer, de Haarlemmer Claus Sluter (1350-1406, zie afb. van de website van het Rijksmuseum Amsterdam).[2]

Ik maak een grote sprong, die mij brengt bij de tentoonstelling A Petrified Forest (t/m 15 december 2024 in Museum Beelden aan Zee, Den Haag). Een expositie met werk van Hans Arp (1886-1966) dat het museum ontving uit de nalatenschap van deze beeldhouwer die ik ook eerder in blogs vermeldde.[3]
Collega Lisa Spooren schreef er een recensie over.[4] Hierin maakt zij melding van het feit dat Arps beroemde Human Lunar Spectrale (1960) is geplaatst in een ‘onopvallende hoek’, hoewel het de toon voor de expositie zet. Niet – dunkt mij – als een kers op de taart, maar als het alfa en omega ervan.

Volgens een website die ik over dit bronzen beeld raadpleegde, ademt deze menselijke figuur de geest van Auguste Rodin. Sterker nog: het doet denken aan een persoon in gebed.[5] Dat brengt mij terug bij de hoekjes in de Bourgondische huiskamers met hun beelden van Sluter en anderen.

Wat een rake opstelling, daar in Beelden aan Zee! Zomaar vanuit de tijd van Philips de Stoute in Dijon – waar zowel Sluter als de man van mijn vriendin overleden – worden we gekatapulteerd naar de jaren zestig van de vorige eeuw. En naar de huiskamer van mijn ouders, waar kleine ready mades stonden die mijn moeder in de stijl van Arp maakte. Niet in een hoek overigens, maar dat doet aan de schoonheid ervan niets af.

[1] Ik schreef daar eerder een blog over: https://elsvanswol.nl/de-eeuw-van-de-bourgondiers/
[2] Zie ook: https://www.rijksmuseum.nl/nl/pers/persberichten/rijksmuseum-schrijft-nieuwe-aanwinst-toe-aan-meester-nederlandse-beeldhouwkunst–claus-sluter
In een interview met Van Loo (in: Het Parool, 31 augustus 2024) zei de auteur dat deze ‘Michelangelo van de Lage Landen’ in Haarlem ‘volstrekt is vergeten. Alhoewel daar verandering in schijnt te komen’.
[3] Zie ook een recensie van een eerdere expositie op 8WEEKLY.NL: https://8weekly.nl/recensie/ingetogen-hans-arp/
[4] Zie: https://8weekly.nl/recensie/een-naadloze-verbinding-tussen-kunst-en-natuur/
[5] Zie: https://www.tremainefoundation.org/tc-arp-evocation-of-a-form-human-lunar-spectral.html

De Vlaamse primitieven en Dick Ket

Er stond één boek in de kast van mijn ouders dat ik lang niet heb kunnen plaatsen; ik blogde er in 2017 al over en ga er hier verder op door, omdat er wéér een kwartje is gevallen. Het ging in eerste instantie over de catalogus bij een tentoonstelling in het Amsterdamse Rijksmuseum: Bourgondische pracht (28 juli -1 oktober 1951). Wat hadden ze met de Vlaamse primitieven ten tijde van Philips de Stoute tot Philips de Schone? En hoe kwamen ze erop zo’n dure catalogus te kopen, terwijl ze het toen niet breed hadden? De kunst moet ze iets wezenlijks hebben gezegd.

Vlaamse primitieven
Ik keek in die eerdere blog met de ogen van mijn moeder en zocht naar de overeenkomsten tussen haar manier van kijken en die van de Bourgondische kunstenaars. Dan weer verstild, dan weer extatisch en soms ook wreed als het werk van Dieric Bouts (cat. nr. 36).

Dick Ket
Maar ze hield ook van het werk van Dick Ket (1902-1940). Als we naar het Museum voor Moderne Kunst in Arnhem gingen (nu: Museum Arnhem), waar ze veel werk van hem in de collectie hebben (dat na de verbouwing nu weer valt te zien), stonden we altijd stil, verstild bij diens schilderijen. Ik lees in een essay van Ype Koopmans over hem – in een andere catalogus, De serene blik. Vier realisten (uitg. WBooks, z.j.) -, over de overeenkomsten tussen uitgerekend die Vlaamse primitieven en de schilderkunst vóór Rafaël met die van Dick Ket; wéér een kwartje dat als gezegd viel.

Koopmans, aan wiens colleges aan de Open Universiteit ik helaas geen goede herinneringen bewaar, maar die met dit essay heel wat goed maakt, schrijft:

‘Kets voorkeur voor een neorealistische benadering was niet in de eerste plaats een kwestie van stijl- of materiaalkeuze, maar van een andere, meer liefdevolle houding tegenover de dingen en van een bijna mystieke sensatie van kunst als uitdrukking van het universele. Hij heeft er nooit met iemand over gesproken. Wel heeft hij deze gewaarwording éénmaal in een brief aan zijn vriendin Nel Schilt aangeduid, omdat zij al in 1932 had laten blijken hoe gelovig zij was: “Dat je evenals ik aanvoelt dat er meer is tusschen hemel en aarde dan de dingen alleen (ik denk hier zo dikwijls aan als ik een stilleven schilder). Juist in deze doode voorwerpen voel ik de aanwezigheid van dit alom-vertegenwoordigde en ik betrap me erop dat ik met liefde over deze doode voorwerpen kan denken en ze behandelde”.’

Waarvan akte. Met dank aan een zich ‘revancherende’ Koopmans, maar vooral aan de Vlaamse primitieven en Dick Ket. En natuurlijk allereerst mijn ouders die mij kennis lieten maken met kunst. Wat zouden ze – net als ik – het tussen twee haakjes jammer hebben gevonden dat die verstilde zaal met dat grote raam en uitzicht over de Rijn in de nieuwe vleugel van het museum in Arnhem is opgeofferd ten gunste van een paar relatief kleine ramen. ‘Een keuze van de architect’, werd ons verteld …

Afbeeldingen: Dick Ket – Stilleven met piëta (links) en: Gerard David – Piëta (ca. 1510-1520, rechts)

De eeuw van de Bourgondiërs

Het Rijksmuseum eert van 6 oktober 2017 – 7 januari 2018 de eeuw van de Bourgondiërs met een tentoonstelling over Johan Maelwael, schilder aan het Bourgondische hof rond 1400. Naar aanleiding van deze tentoonstelling,. en een lezingenreeks hierover door Paul Bröcker (http://www.kunstgeschiedenis-helikon.nl), neem ik hier enkele gedeeltes over uit mijn boekje Ogen van mijn moederHierin is sprake van een eerder tentoonstelling over kunst aan het Bourgondische hof in hetzelfde Rijksmuseum.

Er stond één boek in de kast van mijn ouders dat ik lang niet heb kunnen plaatsen. Het is de catalogus bij een tentoonstelling in het Amsterdamse Rijksmuseum: Bourgondische pracht (28 juli -1 oktober 1951). Natuurlijk, de periode was duidelijk genoeg: die van hun ondertrouw (13 augustus) en trouwen (31 augustus). Maar wat hadden ze met de Vlaamse primitieven ten tijde van Philips de Stoute tot Philips de Schone? En hoe kwamen ze erop zo’n dure catalogus te kopen, terwijl ze het toen niet breed hadden? Niet alleen maar een herinnering aan een samen in een mooie tijd van hun leven bezochte tentoonstelling, dunkt mij, want de kunst moet ze ook iets wezenlijks hebben gezegd.

Het kwartje viel pas toen ik onlangs iemand in een televisie-interview hoorde spreken over een zendertje dat zij had om te zien of het wel goed met haar moeder ging. Een vrouw die, net als moeder, de ellende van de Tweede Wereldoorlog als een schaduw met zich meedroeg. Het omgekeerde was bij mij het geval; toen moeder op haar sterfbed lag, en ik in de eetkamer een lezing zat voor te bereiden, riep zij om de paar minuten over de gang, met een wonderbaarlijk krachtige stem, of het wel goed met míj ging.

Ze was bewogen, op dat moment met mij. Ten diepste, zoals op de schilderijen van de Vlaamse primitieven. En er zijn meer overeenkomsten.Je kunt naar de kunst van de Bourgondiërs kijken met de ogen van moeder en zoeken naar de overeenkomsten tussen haar manier van kijken en die van deze kunstenaars. Dan weer verstild, dan weer extatisch en soms ook wreed als het werk van Dieric Bouts (cat. nr. 36, zie afb. hierboven: Marteling van de H. Erasmus).

Het is zoals ds. Barthold van Ginkel zichzelf omschreef ‘als een mandoline met drie snaren: een bevindelijke, een midden-orthodoxe en een vrijzinnige.’ Van Ginkel was de predikant die voorging in jeugddiensten in de toen nog relatief nieuwe, inmiddels voormalige, Prinsessekerk in Amterdam.Bovendien waren in de ogen van Van Ginkel ‘de Veluwnaar met zijn psalmen, de neger met zijn spiritual, de Quaker met zijn stilte en de vrijzinnige met zijn innerlijk Licht’ allemaal op weg naar het Koninkrijk Gods. En daartussenin liep moeder, thuis op diezelfde Veluwe, bewonderaarster van Martin Luther King pur sang, lezeres van de boeken van quaker Jan de Hartog – de zoon van prof. A.H. de Hartog, ook zo’n kanselredenaar die ze graag mocht horen – en met het innerlijk licht van de vrijzinnige. En van de schilders van de Bourgondische pracht.