In de schitterende film Living, met een glansrol van Bill Nighy als Mr. Williams, komt af en toe het Schotse volksliedje voorbij: The Rowan Tree, een lijsterbes die volgens de mythe een beschermende werking heeft. Het wordt gezongen door Lisa Knapp. In de andere filmmuziek van deze film, van Emilie Levienaise-Farrouch klinkt een reminiscentie door aan het bekende ballad Greensleeves. Mooi bij elkaar gezocht.
Als je op gaat letten, zie je in de filmbeelden tal van bomen voorbij komen. Een kale boom, een boom vol in blad, bomen onder de sneeuw in de winter. Mr. Williams kijkt ernaar, en ook verliefde paartjes doen het hem na. Het zijn evenzeer mooie, symbolisch geladen beelden, want Mr. Williams is ernstig ziek en zijn leven verglijdt als de seizoenen, tot in de winter ervan.
Het zijn beelden die mij terugvoeren in de tijd én in het hier-en-nu doet verkeren. In de eerste plaats denk ik aan een schitterende boom zoals die op papier werd gezet door Karena van Zanten: Wat ons rest. Ik zag hem tijdens een expositie in de Openbare Bibliotheek De Banne in Amsterdam.
Ik had even tevoren van een dermatoloog in het ziekenhuis gehoord dat ik een carcinoom had (‘een kankertje’, zei de specialist). Hij besloot het dezelfde ochtend nog weg te halen, en ik had wat tijd voor het zover was. Niet al teveel, zodat ik besloot de tijd die restte door te brengen in de Openbare Bibliotheek, waar die prachtige afbeelding hing. Ik voelde troost en kracht door ernaar te kijken.
In de tweede plaats ga ik zoveel jaren later op dit moment regelmatig met een vriendin mee naar het Antoni van Leeuwenhoek. In het bezoekersrestaurant van dit ziekenhuis, op de begane grond, hangt ook een kunstwerk van een boom. Of liever: er hangt een tak, glazuur op tegels, van Rem Posthuma. Die tak drukt voor mij een ander aspect uit dan de robuuste boom van Karena van Zanten: de tak is zowel monumentaal door de afmetingen ervan als fragiel door zijn uitstraling, maar ik hoop dat bezoekers van het restaurant er evenveel troost aan kunnen ontlenen als ik destijds aan het werk van Karena van Zanten. Of bescherming, als bij The Rowan Tree.
In de Nieuwsbrief van de Alle-Dag-Kerk (ADK) in Amsterdam schrijft secretaris Aline van de Watering, dat tijdens de Middagpauzediensten een keer per maand de levenslessen van Jezus centraal komen te staan. Ds. Bas van der Graaf (voorzitter van de ADK en predikant in Huizen) geeft in dit nummer met het rooster voor het tweede halfjaar 2022 een aftrap naar aanleiding van Mattheüs 11:28-30, ‘Rust voor vermoeide zielen’.
Ik hou wel van zulke veranderingen en neem me voor, als ik geen andere verplichtingen heb, weer wat trouwer naar de Middagpauzediensten te gaan, zoals ik dat deed in de tijd dat ik op het Rokin werkte. De eerste dienst in de reeks, en die ik bezocht, was op 13 juli jl.. Het thema was hier Wat we van de vogels en de lelies leren over onbezorgdheid (naar aanleiding van Mattheüs 6:25-34).
Ik kon eerst niet veel met uitleg, maar halverwege vond een kanteling plaats die me raakte.
Het begon met een inkleuring van wat het betekent om zorgen te hebben. Tegen het eind van dit eerste gedeelte kwam gezondheid langs. Ik moest denken aan een vriendin die kanker heeft en momenteel aan het eind van een chemo traject en aansluitend hormoontherapie zit.
Het ging verder. Over de vogels die niet zwoegen met zaaien en maaien, en over lelies die er prachtig bijstaan. Over de betekenis ervan: ‘dat we ons te midden ván de zorgen veilig mogen weten en (wie weet) verrast worden door wat we niet konden bedenken’.
Ik zie mijn vriendin voor me, pal na een consult met een internist weer buiten staand vol aandacht de borders vol bloemen bij het Antoni van Leeuwenhoek ziekenhuis (AVL) bekijkend en de bloemen benoemend (zie haar foto bovenaan, van de border bij het Gasthuis van het AVL). En een week later, toen ze een weekendje bij me logeerde, en ze nog weer een keer terugging, de kleine Vlinderkas van de Hortus in Amsterdam in om foto’s te maken. Want dat kan ze als de beste, foto’s maken.
Ze is niet gelovig, maar ik hoop dat wat ds. Van der Graaf tegen het eind van zijn uitleg zei ook voor haar geldt: de hoop uitsprekend dat de vogels, de bloemen (en de vlinders) haar ‘opeens uit de zorgen en de angst’ kunnen wegroepen.
Momenteel lees ik het nieuwste boek van Joke J. Hermsen, Rivieren keren nooit terug. Op een gegeven moment heeft zij het over het feit dat je ‘altijd een of ander “tussen” moet opzoeken.’ Daarbij moest ik onwillekeurig denken aan lezingen van de Franse filosoof Jean-Luc Nancy en Luuk van Middelaar tijdens de Dag van de Filosofie (2010) in Tilburg. Ik schreef daar eerder over in Wervelingen (herfst 2010) – een column die ik hier met toestemming overneem.
De Franse filosoof Jean-Luc Nancy heeft in zijn essay De Indringer, dat hij schreef na een harttransplantatie gevolgd door kanker, over ‘een constante veruiterlijking’ van zichzelf. Hij wordt opgemeten, gecontroleerd, getest. Terwijl, zegt Nancy, ‘de felste vijanden’ van binnen zitten: ‘oude virussen, die zich altijd al schuil hielden’, en protheses, moeren, bouten en staven.
Ik moest hieraan denken tijdens niet alleen de lezing die Nancy hield tijdens de Dag van de Filosofie, 24 april 2010 in Tilburg, maar ook tijdens de daaropvolgende lezing van Luuk van Middelaar, met zijn boek De Passage naar Europa winnaar van de Socrates Wisselbeker 2010.
Van Middelaar heeft het in zijn boek over een ‘binnensfeer’ (de Europese instellingen) en een ‘buitensfeer’ (nationale staten). Maar ook over een zogenaamde ‘tussensfeer’ (de Europese Raad), waarin mensen elkaar ontmoeten en gezamenlijk naar oplossingen zoeken. Om dat laatste nu gaat het mij hier: de tussensfeer.
De buitensfeer
Maar eerst de buitensfeer. Met enig afgrijzen las ik hoe Wilma de Rek en Bert Wagendorp in een artikel (in: de Volkskrant, 27 maart 2010, overgenomen in Filosofie Magazine nr. 3/2010) spraken over ‘een oud, volledig kromgetrokken mannetje’ en over een ‘gebocheld exemplaar’ [vet van mij, vS].
Hier is de veruiterlijking, het geëx-poseerd zijn oftewel het bloot-gesteld zijn aan de blikken van een ander waar Nancy het over heeft, op een treurige manier weergegeven.
De binnensfeer
Het spel dat Nancy tijdens zijn lezing speelde met de inhoud van het woord ‘beyond’ is bij De Rek en Wagendorp afwezig. Nancy ziet in dit woord de definitie van wat filosofie volgens hem moet zijn oplichten. Iets dat ‘sensible’ is, ‘sense’ geeft. Datgene ook dat ‘sensitive’ is. En dan vat Nancy het woord ‘beyond’ niet op als iets metafysisch, maar in ontologische zin, als leer van het zijn.
De Rek en Wagendorp hebben het over ‘een mannetje’ en een ‘exemplaar’, maar kunnen zich er niets wezenlijks bij voorstellen. Als zij dat wel zouden kunnen, zouden zij om te beginnen de buitensfeer verruilen voor de binnensfeer. Een sfeer die in de bijbel in overdrachtelijke zin ‘met ontferming bewogen’ wordt genoemd – wat dan letterlijk staat voor de ingewanden die gaan rammelen bij het zien van bijvoorbeeld ‘een oud, volledig kromgetrokken’ of ‘gebocheld’ medemens. Over wie vervolgens een zegenspreuk wordt uitgesproken, zoals Eliyahu Sidi (Parijs, 1936) op een serie gouaches toonde die in het Joods Historisch Museum te zien waren tijdens de tentoonstelling Count your blessings (14 februari t/m 24 mei 2010).
De tussensfeer
Nog een stap verder en we komen in de tussensfeer terecht, waarin zieken en gezonden, jong en oud, blank en zwart elkaar werkelijk ontmoeten en met elkaar in gesprek komen en naar oplossingen zoeken voor problemen die met een ziekte of handicap samenhangen.
Dit is het perspectief van het werkelijk samenleven in een stad zoals Van Middelaar die in Tilburg indirect schetste. En wat – vul ik aan – Hermsen ook bedoelt.
Muziek Centrum Nederland (MCN) zat net in het nieuwe pand aan het Amsterdamse Rokin, toen de Nederlandse Vereniging van Muziek-bibliotheken, Muziekarchieven en Muziekdocumentatiecentra (NVMB) besloot dat het goed was de jaarlijkse studiedag dáár te houden. Een van de leden van de programmacommissie leek het een goed idee Ank Schonewille (zie foto van Jantien Dubbeldam, 2008) te vragen één van de inleidingen te houden.
Ik weet dat ik een beetje zenuwachtig was om haar, een grote naam in ons vakgebied, te ontmoeten. Dat bleek, zoals zo vaak, achteraf grote onzin. En het bleef niet bij die ene ontmoeting. Maar altijd, achteraf bekeken, nog te weinig.
Ank werd medelid van het NVMB-bestuur. Bij één van de bestuursvergaderingen, weer bij MCN, viel het ons op dat ze achterstevoren de monumentale trap af liep. Oké, het was geen gemakkelijke trap en er was wel eens een motorhelm en zelfs iemand vanaf gevallen, maar met een beetje voorzichtigheid was het goed te doen. Er klopte duidelijk iets niet en Ank is toch maar naar de huisarts gegaan. Er klopte zeker iets niet, en achteraf was dit het begin van een lange weg met vallen en – steeds minder – opstaan.
Aan het begin ervan hebben Gert Floor, de toenmalige voorzitter van het NVMB-bestuur en ik, de secretaris, Ank opzocht in Zwolle, waar ze woonde en (nog) in de bibliotheek van het ArtEZ conservatorium werkte, die ze in zo’n 37 jaar had zien en mede laten uitgroeien tot een prachtige collectie waar ze trots op was en mocht zijn.
Eerst gingen we naar een orgelconcert in de Grote Kerk. Ik geloof achteraf dat Gert niet eens zo gek op orgelmuziek is, maar het sterkte ons wel en heeft, net als het bezoek, een verbondenheid geschapen die onze hele gezamenlijke bestuursperiode voortduurde.
We leerden Ank ook beter, en van een andere kant kennen: optimistisch, vol liefde voor haar raskatten, alles wat met circus heeft te maken en natuurlijk voor haar verzameling kunstpoppen die overal stonden en zaten. In alle verenigingen die iets met katten, circus en poppen hadden te maken was ze wel actief. Maar over muziek hebben we ’t wonderbaarlijk genoeg niet gehad; het duurde tot de afscheidsdienst tot ik hoorde dat Neil Diamond, de song What a wonderful world en Strauss’ 4 Letzte Lieder (zie de tekst van Beim Schlafengehen van Hermann Hesse hieronder) tot haar lievelingsmuziek behoorden.
’s Avonds gingen we gedrieën samen eten. Ank liep met krukken, op de middenweg als ik me goed herinner, en zei dat ze absoluut niet mocht vallen en haar heup breken, want dat zou rampzalig zijn. Dat is later gebleken.
We spraken af dat als ik in Zwolle was, we samen ergens iets zouden eten of drinken. Elke keer weer was Ank optimistisch en vol lof over haar ‘professor aan het UMC in Groningen.’ De kanker leek wel een chronische ziekte geworden, meende zij. Of hoopte ze. De techniek van elke behandeling interesseerde haar mateloos, rationeel ingesteld als ze was.
Zelfs deed ze nog een cursus van de Gemeenschappelijke Opleidingen (GO) die ik in Utrecht gaf. Waarom dat moest, wist ze eigenlijk zelf ook niet, van 1979-1982 lid van de FOBID-commissie die de Nederlandse vertaling verzorgde van de internationale standaard voor titelbeschrijven van musicalia.
En weer was ik een beetje zenuwachtig. Ten onrechte, bleek ook nu weer, want ze vond het eigenlijk toch wel leuk en zei zelfs nog wat te hebben geleerd.
Maar het meest heb ik van Ank geleerd. Over hoe moedig met een rotziekte in het leven te staan, en te genieten van de kleine dingen, zoals het lezen van een boek. En plannen te blijven maken: ‘Als je weer komt gaan we met de auto naar Kasteel het Nijenhuis bij Wijhe.’ Het is blij plannen gebleven, want op 20 februari is zij op 58-jarige leeftijd overleden, over het leed heen getild, zoals ds. Hans Koops tijdens de afscheidsdienst, in Ermelo, zei. Haar nagedachtenis zij tot zegen.
Nun der Tag mich müd’ gemacht,
soll mein sehnliches Verlangen
freundlich die gestirnte Nacht
wie ein müdes Kind empfangen.Hände, laßt von allem Tun,
Stirn, vergiß du alles Denken.
Alle meine Sinne nun
wollen sich in Schlummer senken.Und die Seele, unbewacht,
will in freien Flügen schweben,
um im Zauberkreis der Nacht
tief und tausendfach zu leben.
Nu de dag mij moe heeft gemaakt,
wens ik smachtend
de vriendelijke sterrennacht
als een vermoeid kind te ontvangen.Mijn handen, ik laat ze niets meer doen
mijn hoofd, vergeet al het denken.
Al mijn zintuigen willen nu
zich sluimerend verminderen.En onbewaakt wil mijn ziel
in vrije vlucht gaan zweven
om in de toverkring der nacht
diep en duizendvoudig te leven.
Schenk ook aan het kankeronderzoek in het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG), waar Ank altijd zo vol lof over was. Ter nagedachtenis aan haar, en voor alle mensen die daar worden behandeld. Op rekening NL21 ABNA 0423 1266 95 t.n.v. Stcihting Steunfonds UMCG, Groningen.
