Tag archieven: collage

Alles wordt nieuw

Geplaatst op door
Beantwoorden

eva-gerlach_ontsnappingeneva-gerlach

Literair Nederland (LN) bood mij onlangs de gelegenheid deel te nemen aan een Masterclass Recenseren in het Literatuurhuis te Utrecht. Deze werd o.a. gegeven door Kiki Coumans. Zij behandelde het recenseren van poëzie. Onder meer aan de hand van door een door de deelnemers geschreven recensie van een cyclus van zes gedichten uit de bundel Ontspappingen (afb. links) van Eva Gerlach (foto rechts). De op grond van haar aanwijzingen aangepaste recensie van mijn hand staat hieronder. De recensies die wij in opdracht van Jaap Goedegebuure schreven over Moedervlekken van Arnon Grunberg verschijnen op de website van Literair Nederland. Voor Arjen Fortuin paste ik een eerder op de website van LN verschenen recensie aan. Inmiddels heeft Eva Gerlach met genoemde bundel de Awater Poëzieprijs 2016 gewonnen.

Eva Gerlach schonk ons de karikaturale meneer Touba. Meneer Touba komt ten tonele in een cyclus van zes gedichten in de nieuwe bundel Ontsnappingen. De naam Touba roept reminiscenties op met de briefjes die je wel eens in de brievenbus vindt, van mensen die alle leed en onheil in het leven menen te kunnen verhelpen. Gerlach citeert ook uit zulke briefjes, zodat de cyclus een beetje een collage-achtig karakter krijgt.

Meneer Touba is een exorcist die belooft bij een vrouw geesten uit te drijven die haar verder steeds leger wordende hoofd bezitten en met een lepel uiteten. Tegen betaling van duizend euro contant. Hij belooft in één moeite door ook dat

Degene die u verliet zal terugkomen zo
als een hond naar zijn baas.

Dat laatste zal gebeuren als de geesten zijn weg gezweefd, en de aftakelende vrouw vaste grond onder haar voeten heeft gevonden. Dan zal Va zich weer om haar heen zingen. Meneer Touba zal alles uiteindelijk nieuw maken, zoals de Bijbel een nieuwe hemel en een nieuwe aarde belooft. Maar het scheppingswoord, of de sleutel die daarvoor nodig is, is de vrouw vergeten:

Hoe kun je de wereld veranderen als je het woord niet meer weet?

Ondertussen vraagt meneer Touba, die zich met een tafelkleed heeft omgord en wanneer een haan, de haan van het verraad is geslacht, al twaalfhonderd euro contant.
De afloop is, zoals bij veel exorcistische verhalen, tragisch. Meneer Touba rolt zijn kleedje (een gebedskleedje of een vliegend tapijt?) op,

pakt zijn tas, trekt zijn schonen aan, vlucht.

Vlucht voor wat hij heeft aangericht. En de wereld is weer zoals hij was,

Alles is nieuw, zegt mijn moeder, wat was er eerst, niets.

Vergeet bij lezing vooral niet te letten op de vorm van de gedichten! Het begint natuurlijk al met de titel van de hele bundel, op de omslag weergegeven als Ont-snappingen. Een titel die vráágt om meerduidige lezing en de lezer toeroept: Snap dat nou! Of juist niet: ontsnap aan al dat (bij)geloof, dat blijft in het midden.

In de gedichten zelf komen dergelijke woordafbrekingen niet meer voor, maar des te meer prachtige enjambementen, zoals:

… ‘Hij zingt: U bent schaduw
zwevende grond ik bind u. …

Buitengewoon fraai is ook de veelvuldige inzet van klinkerrijm: vergeten – geesten – eten, loopt –woord – mond. Om van het herhaalde gebruik van de open klinker ‘a’ maar te zwijgen, bijvoorbeeld op de plaats waar in een elliptische zin over het openen van het hart wordt gesproken:

airtime in de achtbaan van je hart,
naadloos zult passen.

Hier is iemand aan het werk die op een overtuigende manier vorm en inhoud op elkaar weet te laten rijmen. Met Ontsnappingen heeft Eva Gerlach met andere woorden weer een knappe bundel met vele lagen toegevoegd aan haar reeds in 2000 met de P.C. Hooft-prijs bekroonde werk.

Let Freedom Ring

Geplaatst op door
Beantwoorden

Middleton_Duo TripEén van de vaste onderdelen van het North Sea Jazz Festival is de expositie met kunst die iets zichtbaar maakt van de dynamiek van jazzmuziek. Ook dit jaar (10-11-12 juni). Een onderdeel van de tentoonstelling Let Freedom Ring is werk van kunstenaars die na de Tweede Wereldoorlog de vrijheid en improvisatie van jazzmuziek vormgaven, zoals dat van Sam Middleton (zie afb.). Ter gelegenheid van deze tentoonstelling herplaats ik hier een artikel dat ik schreef voor In formatie (febr./mrt. 1994).

Ik heb wat met het werk van de Amerikaanse, in Nederland wonende kunstenaar Sam Middleton. Is het jeugdsentiment, omdat mijn ‘eigen’ Middleton smaakt naar meer of toch iets anders?
Jeugdsentiment, omdat toen ik als kind longontsteking had, mijn vader ter afleiding thuiskwam met verschillende deeltjes uit de Encyclopedie voor jongeren. Een oorspronkelijk Italiaanse uitgave, voor Nederland bewerkt door W.A.C. Whitlau, die onder andere bekend is door zijn publicaties over de joodse traditie.
Wat in het eerste deeltje (‘Schilderen, tekenen, beeldhouwen’) over de collages van bijvoorbeeld de dadaïst Kurt Schwitters stond, is mij altijd bijgebleven:

‘De collage is een echt moderne kunstvorm. Zo min als er in de moderne wereld nog onderscheid gemaakt wordt tussen hoog en laag en rijk of arm, zo maken de kunstenaars geen onderscheid meer tussen de edele materialen (marmer, goud e.d.) en de alledaagse (papiertjes, blik e.d.). Elk materiaal heeft zo zijn bijzondere eigenschappen en met elk materiaal is dus iets bijzonders te maken, evengoed als er uit elk mens, hoog of laag, rijk of arm, een bijzonder mens kan groeien’ (Zeist, De Haan, 1965, blz. 143).

Het kon dan ook haast niet missen dat, toen we op de middelbare school voor het vak kunstgeschiedenis een scriptie moesten maken, ik als onderwerp ‘De collage’ koos. Ter voorbereiding ging ik naar Hans Redeker, kunstredacteur bij de krant waar mijn vader toen ook werkte: het toenmalige Algemeen Handelsblad. Helaas is de in 1918 geboren dichter en essayist Redeker, terwijl een tentoonstelling met collages van Sam Middleton – met wie hij was bevriend – in Galerie Art Index in Amsterdam aan de gang was, overleden (1992).
Redeker nuanceerde de bewering uit de jeugdencyclopedie enigszins, wat niet wegneemt dat Schwitters eens heeft gezegd dat het werk van de dadaïsten (aanhangers van een kunstrichting rond 1916) kan worden gedefinieerd als ‘de geest van het Christendom in het rijk van de kunst.’

En dan de afbeelding, Duo Trip: een semi-abstract druksel met elementen uit de realiteit: een bol, notenschrift, een toetsenbord met daaromheen een soort inktvlekken; met een duur woord uit de kunstgeschiedenis ’tachisme’ (la tache = de vlek). In de bol zou je de wereld kunnen zien. De rijke en de arme wereld, de wereld van de blanken en de wereld van Harlem waar Middleton opgroeide. De muziek is de ondergrond ervan en gaat een duet met die ene wereld aan.

Dichter bij Schwitters

Geplaatst op door
Beantwoorden

merzbild-rossfett-1919En nimmer is, wat ook, ooit puin geweest.
Een eerste steen ligt nauwelijks terneer.

(M. Nijhoff: Awater)

Altijd ben ik al gegrepen geweest door collages in het algemeen en die van Kurt Schwitters (1887-1948) in het bijzonder (zie afb.). Geen wonder dat ik blij ben met het thema van Uitgelicht van Kunstbeeld, het tijdschrift over kunst van nu (nr. 9/2014): de (foto)collage. En geen wonder dat ik destijds, in 2000 uitzag naar een overzichtstentoonstelling met werk van Schwitters in het Stedelijk in Amsterdam.

De liefde is begonnen toen ik als kind longontsteking had en mijn vader ter afleiding thuis kwam met nagenoeg de complete Encyclopedie voor jongeren. Een oorspronkelijk Italiaanse serie, voor Nederland bewerkt door W.A.C. Whitlau, die onder andere bekend werd door zijn publicaties over de joodse traditie.

Wat in het eerste deeltje, Schilderen, tekenen, beeldhouwen stond over de collages van Kurt Schwitters, is mij altijd bijgebleven: ‘De collage is een echte moderne kunstvorm. Zo min als er in de moderne wereld nog onderscheid gemaakt wordt tussen hoog en laag en rijk of arm, zo maken de kunstenaars geen onderscheid meer tussen de edele materialen (marmer, goud e.d.) en de alledaagse (papiertjes, blik e.d.). Elk materiaal heeft zo zijn bijzondere eigenschappen en met elk materiaal is dus iets bijzonders te maken, evengoed als uit elk mens, hoog of laag, rijk of arm, een bijzonder mens kan groeien’ (Zeist, De Haan, 1965, p. 143).
Modern dient hier te worden opgevat als ‘modernisme’, in de zin van dubbelzinnig, door de tegenstellingen tussen de verheven metaforische en de triviale betekenis die materialen in de werkelijkheid hebben, zoals ook bij het taalgebruik van Martinus Nijhoff in Awater.

Schwitters was getekend door zowel de Eerste als de Tweede Wereldoorlog, zoals Nijhoffs gedicht ondenkbaar is zonder de context van de crisisjaren erbij te betrekken.
In de eerste zaal van het Stedelijk Museum hing Merzbild Ib (1919) met als bijschrift een tekst van Schwitters zelf: ‘Alles was toch al kapot en het was nodig om uit de scherven iets nieuws te bouwen’, zoals Nijhoff de puinhopen van de crisisjaren gebruikte om iets nieuws mee te maken.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog, lazen we op een tekstpaneel in de laatste zaal, werkte Schwitters door aan ‘zijn droom om een nieuwe wereld te scheppen.’ Een van de sculpturen die hij dan maakt, heeft geen titel – maar wel een veelzeggende ondertitel: Kathedraal (1941-’42). De omgekeerde vorm van de toren komt als een pijl die inbreuk in het leven doet zoals in Ovaal uit hetzelfde jaar. Op deze collage zien we ook een veertje.

Ik denk dan ook niet dat de folder bij de tentoonstelling helemaal gelijk had, wanneer wordt gezegd dat Schwitters zich niet al te veel afvroeg ‘of combinaties inhoudelijk of stilistisch wel bij elkaar passen’ en dat ‘het belang van betekenissen in zijn collages (…) door alle onderdelen gelijkwaardig te maken’ eerder wordt gerelativeerd. Eerder het omgekeerde. Natuurlijk, op zich is ironie één van de kenmerken van het modernisme en bovendien, als we een biografie over Nelly van Doesburg, waar Schwitters veelvuldig in opduikt, mogen geloven ook een karaktertrek van Schwitters. Maar toch.

Eerder verschenen, en hier in iets gewijzigde en aangevulde vorm opnieuw geplaatst, in: Quadraatschrift maandblad van het Centrum voor Leren en Vieren (juni 2000, p. 6).