Literair Nederland (LN) bood mij onlangs de gelegenheid deel te nemen aan een Masterclass Recenseren in het Literatuurhuis te Utrecht. Deze werd o.a. gegeven door Kiki Coumans. Zij behandelde het recenseren van poëzie. Onder meer aan de hand van door een door de deelnemers geschreven recensie van een cyclus van zes gedichten uit de bundel Ontspappingen (afb. links) van Eva Gerlach (foto rechts). De op grond van haar aanwijzingen aangepaste recensie van mijn hand staat hieronder. De recensies die wij in opdracht van Jaap Goedegebuure schreven over Moedervlekken van Arnon Grunberg verschijnen op de website van Literair Nederland. Voor Arjen Fortuin paste ik een eerder op de website van LN verschenen recensie aan. Inmiddels heeft Eva Gerlach met genoemde bundel de Awater Poëzieprijs 2016 gewonnen.
Eva Gerlach schonk ons de karikaturale meneer Touba. Meneer Touba komt ten tonele in een cyclus van zes gedichten in de nieuwe bundel Ontsnappingen. De naam Touba roept reminiscenties op met de briefjes die je wel eens in de brievenbus vindt, van mensen die alle leed en onheil in het leven menen te kunnen verhelpen. Gerlach citeert ook uit zulke briefjes, zodat de cyclus een beetje een collage-achtig karakter krijgt.
Meneer Touba is een exorcist die belooft bij een vrouw geesten uit te drijven die haar verder steeds leger wordende hoofd bezitten en met een lepel uiteten. Tegen betaling van duizend euro contant. Hij belooft in één moeite door ook dat
Degene die u verliet zal terugkomen zo
als een hond naar zijn baas.
Dat laatste zal gebeuren als de geesten zijn weg gezweefd, en de aftakelende vrouw vaste grond onder haar voeten heeft gevonden. Dan zal Va zich weer om haar heen zingen. Meneer Touba zal alles uiteindelijk nieuw maken, zoals de Bijbel een nieuwe hemel en een nieuwe aarde belooft. Maar het scheppingswoord, of de sleutel die daarvoor nodig is, is de vrouw vergeten:
Hoe kun je de wereld veranderen als je het woord niet meer weet?
Ondertussen vraagt meneer Touba, die zich met een tafelkleed heeft omgord en wanneer een haan, de haan van het verraad is geslacht, al twaalfhonderd euro contant.
De afloop is, zoals bij veel exorcistische verhalen, tragisch. Meneer Touba rolt zijn kleedje (een gebedskleedje of een vliegend tapijt?) op,
pakt zijn tas, trekt zijn schonen aan, vlucht.
Vlucht voor wat hij heeft aangericht. En de wereld is weer zoals hij was,
Alles is nieuw, zegt mijn moeder, wat was er eerst, niets.
Vergeet bij lezing vooral niet te letten op de vorm van de gedichten! Het begint natuurlijk al met de titel van de hele bundel, op de omslag weergegeven als Ont-snappingen. Een titel die vráágt om meerduidige lezing en de lezer toeroept: Snap dat nou! Of juist niet: ontsnap aan al dat (bij)geloof, dat blijft in het midden.
In de gedichten zelf komen dergelijke woordafbrekingen niet meer voor, maar des te meer prachtige enjambementen, zoals:
… ‘Hij zingt: U bent schaduw
zwevende grond ik bind u. …
Buitengewoon fraai is ook de veelvuldige inzet van klinkerrijm: vergeten – geesten – eten, loopt –woord – mond. Om van het herhaalde gebruik van de open klinker ‘a’ maar te zwijgen, bijvoorbeeld op de plaats waar in een elliptische zin over het openen van het hart wordt gesproken:
airtime in de achtbaan van je hart,
naadloos zult passen.
Hier is iemand aan het werk die op een overtuigende manier vorm en inhoud op elkaar weet te laten rijmen. Met Ontsnappingen heeft Eva Gerlach met andere woorden weer een knappe bundel met vele lagen toegevoegd aan haar reeds in 2000 met de P.C. Hooft-prijs bekroonde werk.