Tag archieven: Etty Hillesum

Drieluik – wonderen

Geplaatst op door
Beantwoorden

1.
Dinsdag 12 oktober was ik sinds lange tijd weer in (de kleine zaal van) het Amsterdamse Concertgebouw. Bij een concert door bariton George Nigl en Olga Pashchenko (piano/fortepiano). ‘Een oubollig programma’, zei iemand. Wat heet: Schubert – Beethoven – Rihm (!) – Schubert. Als zij een kenner is, jarenlang vaste bezoeker van de Vocale Serie, dan ben ik een liefhebber, minder thuis in het vocale repertoire voor zangstem en piano(forte). Eentje die haar adem inhield toen Nigl en Pashchenko zelf even inhielden op een komma in het lied ‘Auf dem Hügel sitz ich spährd’ van Beethoven:

Und die Seufzer, sie verwehen
In dem Raume, der uns teilt.

Een kiertje licht kwam er doorheen, gedragen door een fluisterzachte begeleiding op fortepiano met demper. ‘Een nieuwe standaard’ zei een recensent naar aanleiding van de CD met dit programma en door deze uitvoerenden, Vanitas (Alpha).

2.
Zondag 17 oktober. Ik lees in de Bijbelse Dagkalender 2021, die ik cadeau kreeg. Bij deze dag staat een citaat van Etty Hillesum: ‘Dat er dus iets van “God” in je komt, zoals er in de Negende van Beethoven iets van “God” is.’ En, voeg ik toe, ook in dit eerste lied uit de cyclus An die ferne Geliebte. In deze uitvoering.

Ik lees meer die dag. In De Groene Amsterdammer (14 oktober 2021) een artikel van Bas van Putten naar aanleiding van het Sweelinckjaar ter ere van diens vierhonderdste sterfdag. Opeens snap ik waarom ik met veel van diens werk weinig of niets heb. 1) ‘Wat je nu ook nog in Sweelinck hoort – geen wonderen. Zijn meesterschap houdt op hoog peil altijd maat. Nergens een ontwrichtende chromatische ontsporing, en nimmer breekt een lijdend, woedend ego door het fraaie stuc- en metselwerk.’ Zoals bij Rihm tijdens voornoemd recital. ‘Kwarten en septiemen’ zei dezelfde bezoeker die ik aanhaalde. Het zij zo. Van mij mag het schuren. Zeker als het gaat over ziekte en dood, over vanitas.

Bij Sweelinck ‘zweeft de heilige geest er een beetje boven, nog niet in. Hij kan de sweelinckse techniek niet tot mysterie transcenderen’ aldus Van Putten. Al is dat voor iedereen natuurlijk anders; dirigent Patrick van der Linden bijvoorbeeld zegt in het programma ‘Allegro’ ’s middags op NPO2 dat Sweelincks Psalm 38 hem altijd diep raakt door de ruimte die hij erin ervaart.

3.
’s Ochtends had ik, zoals te doen gebruikelijk op zondag, gekeken naar het interview van Annemiek Schrijver met op die dag de ‘poëtisch socioloog’ Shervih Nekuee. Hij kwam ook dicht bij het mysterie in zijn verwoording van wat ik in het recital hoorde en bij Sweelinck (tot nu toe?) niet heb ervaren: ‘In het wonderbaarlijke huist ons hart’. Bij Beethoven zat het met andere woorden, bij Sweelinck niet. Nekuee zei het in het programma ‘De verwondering’.
En hij zei meer. Over poëzie die ruimte maakt, over een reis naar de Himalaya met z’n stilte en ruimte, over de ‘dansende dichter’ Rūmi, die volgens Schrijver gaandeweg zijn leven ‘naar zijn hart zakte’, over het wonderbaarlijke dat zich uit in de taal van dat hart. Waardoor ‘binnen en buiten licht ontstaat (…), uitzonderlijk licht dat met gemis te maken heeft en troost brengt’. Ik hoor er Rūmi in:

Luister naar de fluisteringen van het riet,
luister hoe het weeklaagt over de scheiding.

Maar ook

Und die Seufzer, sie verwehen
In dem Raume, der uns teilt.

 

1) Een uitzondering vormt onder meer Mein junges leben hat ein End. Hier uitgevoerd door Matthias Havinga op het orgel van de Amsterdamse Westerkerk:
ttps://www.youtube.com/watch?v=mSxoD_aDQpE

Etty Hillesum en de receptie van haar dagboeken

Geplaatst op door
Beantwoorden

Etty Hillesum en de receptie van haar dagboeken / onder redactie van Klaas A.D. Smelik, Marja Clement, Gerrit Van Oord, Jurjen Wiersma. – Oud-Turnhout ; ‘s-Hertogenbosch : Gompel & Svacina, 2020. –
165 pagina’s : illustraties ; 24 cm. – Met literatuuropgave. ISBN 978-94-637-1197-5

Bloemlezingen uit de dagboeken en aantekeningen van Etty Hillesum (1914-1943)
leidden tot veel, soms eenzijdige respons volgens de redactie van de nieuwe reeks
‘Cahiers Etty Hillesum’. Het doel is een evenwichtiger, wetenschappelijker gestoeld
beeld te schetsen. Negen auteurs belichten in dit eerste deel verschillende aspecten hiervan. Ze kruipen bijvoorbeeld in kiertjes van een andere auteur die over Hillesum nadacht (Jurrien Mol over Rowan Williams), bezorgen een tekst over haar (Alexandra Nagel: ‘Wie was de “S.” van Etty?’ van Henriëtte M. Neitzel-Tideman), bespreken de weerklank in Portugal (Patricia Couto) of een tentoonstelling in Rimini (Gerrit Van Oord). Alles bij elkaar biedt dit een ruime invulling van het begrip ‘receptie’ (verwerking) op een wijze die primair voor wetenschappelijk geïnteresseerden in Hillesums werk interessant is. Met voetnoten, afbeeldingen in zwart-wit en biografieën van de auteurs. Aan deze serie is een website gekoppeld: www.cahiersettyhillesum.org.

Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.

Een lieu de mémoire in Amsterdam

Geplaatst op door
Beantwoorden

Mijn moeder woonde tijdens de oorlog met dat deel van haar familie die nog niet uit huis was (haar vader overleed in 1942) in een woning pal bij het Amsterdamse Museumplein, waar toen, – en ook nog geruime tijd na de oorlog -, vier bunkers van de Duitse bezetters stonden. In het gebouw waar nu het Amerikaanse consulaat is gehuisvest, woonde Hans Böhmker, vertegenwoordiger van rijkscommissaris Seyss Inquart.
Geen leuke buurt en ook nog eens het uitzicht van Etty Hillesum gedurende 1941-1943 vanuit haar kamer aan de andere kant van het huizenblok waar mijn grootouders woonden, aan de Gabriël Metsustraat, gescheiden door een grote binnentuin. Ze hebben de achterkant van het huis (Hillesums kamer lag aan de voorkant) kunnen zien.

Dat huis, een lieu de mémoire, dreigt nu te worden gesloopt. Het uitzicht is nu anders. Er staat een monument voor alle omgekomen Sinti en Roma in de Tweede Wereldoorlog en een voor de vrouwen van Ravensbrück. Ze zijn in gedachten met elkaar verbonden, die monumenten en het huis waar Hillesum woonde.
De nieuwe appartementen die op deze gewilde locatie ongetwijfeld zullen worden gebouwd, zullen ondanks die context vast gretig aftrek vinden; er zijn nog steeds genoeg mensen die ze kunnen betalen, maar dat is een ander verhaal.

Als ik uit de tram naar het Concertgebouw stap, werp ik altijd een blik op het huis waar Hillesum woonde of ga, als het mooi weer is, even op het bankje er tegenover zitten. Er is een schildje aan de muur bevestigd waarop staat dat ze er woonde. Het is tastbaar. Dat gebeurt nu even niet, gedurende coronatijd, maar het moet het zo blijven: kunnen zien waar zij haar Dagboeken schreef, waar ze leefde.

Er komen nog steeds veel uitgaven op de markt naar aanleiding van wat Etty Hillesum aan het papier toevertrouwde; een paar daarvan heb ik gerecenseerd voor NBD Biblion en zijn onder dat tabblad op deze blog terug te vinden. Er verschijnen ook nog steeds gedichten naar aanleiding van haar werk, zoals onlangs een van René van Loenen op muziek van Marijn Slappendel, waarin regels staan als:

Je liet je niet verleiden
tot vijandschap of haat.
Je zocht in kille tijden
de mens achter het kwaad,
een sprankje waardigheid,
een klein begin van spijt.

Het zijn woorden die veel mensen inspireren en het zou een onbegrijpelijke daad zijn als het huis waarin zij leefde en haar geest hangt tegen de grond gaat. Daarom heb ik de petitie om hiertegen te ageren getekend. En ik kreeg er verschillende reacties op.

De fractievoorzitter van het CDA van Stadsdeel Zuid was het met mij eens en ging zelfs een stap verder, die ook al even door mij heen was gegaan, maar weer verworpen: ‘Wij bekijken de mogelijkheden om hier een museum te vestigen over het leven en werk van Ettty Hillesum’.
De voorzitter van het Stadsdeel Zuid verwees mij naar https://www.amsterdam.nl/nieuws-oud-zuid/start-procedure-aanwijzing-monument/

(Aanvulling 20 mei 2020: zie een recent artikel in het Parool over de stand van zaken: https://www.parool.nl/amsterdam/huis-etty-hillesum-voorlopig-gered-van-sloop~b6350988/)

Klaas A.D. Smelik – Flarden van gesprekken

Geplaatst op door
Beantwoorden

Flarden van gesprekken : Etty Hillesum discussieert met vrienden over God, lot, lijden en haat / Klaas A.D. Smelik. – Oud-Turnhout ; & ‘s-Hertogenbosch : Gompel & Svacina, 2019. – 150 pagina’s : illustraties ; 24 cm. – Met literatuuropgave. ISBN 978-94-637-1158-6

Het werk van Etty Hillesum (1914-1943) blijft een bron van inspiratie. Bij uitgeverij Gompel & Svacina, die ook de reeks ‘Etty Hillesum studies’ uitbrengt, verscheen een nieuwe studie van de theoloog Klaas A.D. Smelik. Hij publiceerde al eerder over Hillesum. Dit keer reconstrueert hij diverse onderwerpen (klassenstrijd, emancipatie, liefde voor de medemens, joods bewustzijn) aan de hand van fragmenten uit Hillesums dagboeken en brieven, gericht aan uit die dagboeken en brieven reeds bekende vrienden zoals Julius Spier, Henny Tideman en Ru Cohen. Deze fragmenten zijn met name voor in Etty Hillesum en haar kring geïnteresseerde lezers(groepen) interessant. De opzet van de twaalf hoofdstukken is telkens hetzelfde: een lang citaat uit het werk van Hillesum, enkele biografische notities over zowel haarzelf als degene die centraal staat en een beschouwing over één van de thema’s. Dit is een originele invalshoek, die echter vanwege de soms wat summiere informatie en uitwerking beschouwd kunnen worden als uitgebreide voetnoten bij haar verzamelde werk. Met literatuurlijst en illustraties in zwart-wit; Duitse citaten worden in voetnoten vertaald.

Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.

Veel mooie woorden

Geplaatst op door
Beantwoorden

Veel mooie woorden : Etty Hillesum en haar boekje Levenskunst / onder redactie van Ria van den Brandt ; Peter Nissen. – Hilversum : Verloren, 2017. – 312 pagina’s : foto’s ; 25 cm. – Met literatuuropgave, register. ISBN 978-90-870467-1-2

Leven en werk van Etty Hillesum (1914-1943) staan nog steeds volop in de belangstelling. Regelmatig verschijnen boeken die een nieuw licht op haar dagboek en brieven werpen, zoals nu op een klein citatenboekje, Levenskunst, dat in de openbaarheid wordt gebracht door deze mooie uitgave. Etty Hillesum schreef per week, samen met haar vrome vriendin en rivale in de liefde Henny Tideman (1907-
1989), een citaat bij een weekthema (liefde, geloof enzovoort) van A.J.C. van Seters. Het eerste deel van dit boek bestaat uit een facsimile, transcriptie en notenapparaat van dit citatenboekje. Het tweede deel omvat 22 hoofdstukken over de achtergronden en bronnen waaruit met name Hillesum putte, zoals Rainer Maria Rilke, de Zweedse Ebba Pauli en Dostojevski. De redactie van deze bundel is in handen van Ria van der Brandt, onderzoekster spiritualiteitsstudies aan de Radboud Universiteit Nijmegen, en Peter Nissen, hoogleraar in Nijmegen en remonstrants predikant te Oosterbeek. De bijdragen munten allemaal uit in helderheid. Gedrukt op zwaar, glanzend papier. Met register.

Cop. NBD Biblion. Mag zonder schriftelijke toestemming niet worden overgenomen.

Bij de 100e geboortedag van Etty Hillesum

Geplaatst op door
Beantwoorden

Etty en Mischa Hillesum

 

Dit jaar wordt de honderdste geboortedag van Etty Hillesum herdacht. Deze krijgt minder aandacht dan leven en werk van Anne Frank, enkele uitzonderingen daargelaten. Nog minder bekend is, dat Etty (afb. rechts) een broer had die een begaafd pianist en componist was (afb. links). Daarom hier aandacht voor een boek over Mischa’s spel en de ondergang van de familie Hillesum van de hand van de historicus Jan Willem Regenhardt (uitg. Balans, 2012).

In dit boek beschrijft Regenhardt op indringende wijze leven en werk van Mischa Hillesum. Hij doet dit gedetailleerd, goed gedocumenteerd, bescheiden maar soms sterk psychologiserend. Een mogelijk andere diagnose die nu van Mischa’s gesteldheid zou kunnen worden gesteld (autisme), wordt slechts terloops genoemd en niet verder uitgewerkt. Aan het biografische deel is een appendix over Hillesums composities opgenomen door kenner Leo Samama. Bij het boek is een CD gevoegd waarop Marianne Boer de twee overgebleven Préludes opus 1 van Hillesum speelt alsmede een bonusopname van Mischa zelf (Chopin).

Een dergelijk aangrijpend boek als dit had een betere redacteur verdient. Deze had de nogal veelvuldig voorkomende stilistische onvolkomenheden kunnen verwijderen. Wat niet wegneemt dat dit boek een welkome aanvulling is op twee boeken van en over Etty Hillesum die onlangs verschenen: Het werk (redactie Klaas A.D. Smelik) en van Janny van der Molen en Klaas Smelik: Ik zou lang willen leven. En dan heb ik het nog niet eens over het boek Anne Frank & Etty Hillesum van Denise de Costa, dat in de ramsj verkrijgbaar is. Allemaal boeken van Uitgeverij Balans.