Wat denk je als je de titel Je hebt gewonnen, Galileeër leest? En de toelichting bij de presentatie van dit door Anton van Hooff geschreven boek: ‘Prominente theologen en heidense intellectuelen sloegen elkaar vanaf de tweede eeuw met argumenten [vet, Evs] om de oren’? Juist; dat je soortgelijke, rationele en gefundeerde elementen krijgt voorgeschoteld. Niets was minder waar, 16 februari jl. in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.
Ik voelde al een beetje nattigheid bij de korte introductie door de uitgever van het boek, Uitgeverij Omniboek: ‘Vooringenomen, maar sans rancune’. Wie waren er vooringenomen: de prominente theologen of de heidense intellectuelen? U raadt het al: de auteur van het boek, die werd geïntroduceerd als ‘Vrijdenker van het jaar 2023’.
De titel van zijn boek blijkt afkomstig van Julianus de Afvallige, en Galileeër was geen geuzennaam maar een scheldwoord: christenen die uit de randgebieden komen.
Ik heb een paar saillante uitspraken van Van Hooff genoteerd, die als rooms-katholieke jongeling het hele Nieuwe Testament in het Grieks las: ‘Toen wist ik het wel: het is allemaal mythe!’
Enkele vrienden die prominent op de eerste rij zaten en tot wie hij het woord frequent richtte, en die als een soort claque dienst deden, gierden het al vanaf het begin soms uit van de pret, aangestoken door Van Hooff zelf. Enkele bezoekers in de zaal, waaronder ik, verging het lachen vanaf datzelfde begin, toen duidelijk was waar het heen zou gaan.
Lees maar: waarom reed Jezus op een ezel en niet in een koets? Zijn vader was toch timmerman? Wonderen? Nee zeg, je moet het niet te gek maken. Het kruis? Absurd gewoon. Neem liever de dood door gif van Socrates. De opstanding? Ongeloofwaardig. Profeten? Je kunt me nog meer vertellen! Van elkaar afwijkende Evangeliën? Zou door een rechter niet worden geaccepteerd. Schrijven konden ze trouwens ook al niet; drie keer het woord ‘registreren’ herhalen? Dat doe je gewoon niet.
Jezus – concludeerde Van Hooff – preekte alleen tot onbenullen: kinderen en vrouwen. U zegt? Denken versus geloven? Ik zal me niet de rol van een apologeet aanmeten zoals Origenes, Makarios of Kyrillos – die in het boek centraal schijnen te staan – , al jeuken mijn vingers.
Nou – een paar dingen dan. Waarom Jezus op een ezel reed? Omdat Hij de minste onder de minsten wilde zijn en alles op z’n kop zette: vorsten zullen vallen en onbenullen zegevieren. Drie keer ‘registreren’? Ja – kernwoorden worden letterlijk herhaald (drie keer is ook niet voor niets, mijnheer Van Hooff).
Denken versus geloven? Zindelijk denken – ja, maar dat was hier ver te zoeken.
Het boek heb ik niet gekocht, wel heb ik enkele critici uit de zaal van harte bijgevallen. En een glaasje jus d’orange gedronken. Op sinaasappels uit Galilea.
De afbeeldingen zijn ontleend aan de website van Omniboek.
In de schitterende publicatie bij de tentoonstelling ‘Cyprus – eiland in beweging’ (zie afb. links) in het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) te Leiden (nog t/m 15 maart 2020), die ik nota bene won, zitten prachtige foto’s van al even mooie objecten. Twee in het bijzonder trokken mijn aandacht, mede omdat ze aansluiten bij een eerdere blog: ‘Drieluik’ (17 november jl., https://elsvanswol.nl/drieluik-5/). Ze zitten in het hart van het boek, dus dat zegt al wat.
Vrouwelijk en mannelijk
Zowel de eerste als de tweede beschrijving zijn van de hand van Efthymia Alphas, archeoloog bij het Departement van Oudheden op Cyrpus.
De eerste betreft een antropomorf beeldje, een stenen mensfiguur van ongeveer 32 cm hoog dat zowel vrouwelijke als mannelijke kenmerken heeft: ‘de vorm van de figuur zelf is fallisch, maar het beeld heeft twee prominente borsten, wat een vrouwelijke identiteit benadrukt’. Hiermee werden, schrijft Alphas, ‘thema’s met betrekking tot seksualiteit, vruchtbaarheid en voortplanting onder de aandacht gebracht’.
Tijdens de tweede van de ‘Drie paradijselijke middagen in de Ark’, waarover ik blogde, kwam Genesis 2 op tafel. Volgens de inleider, dr. Wilken Veen, wordt in het vers waarin sprake is van het feit dat ‘het niet goed is, dat de mens alleen is’ (2:18) afstand genomen van een dergelijke vruchtbaarheidscultus.
Maar mooi blijft het, zo’n klein beeldje uit een andere cultuur, én het overdenken waard.
Barende vrouw
De tweede beschrijving gaat over een ander beeldje, dat nog kleiner is (ruim 8 cm). Het is een kruisvormige mensfiguur (zie afb. rechts). ‘De gebogen knieën en gespreide armen (…) doen denken aan de houding tijdens het baren: een vrouw beviel gehurkt en werd in haar rug ondersteund door vrouwen die haar hielpen’. Vermoed wordt ‘dat ze vruchtbaarheid en moederschap suggereren’. Beeldjes als dit zijn overigens ook in graven gevonden.
Het deed me denken aan het slot van de performance Golem, waar ik ook over blogde. Daarin stonden de Golem en zijn maker lepeltje lepeltje met beiden de handen geheven in de vorm van een kruis. ‘Een afrondend gebaar? Een kruisteken?’ vroeg ik me af. Of, met dit beeldje op het netvlies, de geboorte van de Golem? Of zijn dood?
Zo bieden de afbeeldingen en teksten uit deze prachtige uitgave onder redactie van Ruurd Binnert Halbertsma en Despina Pilides (uitg. Sidestone Press) heden ten dage nog inspiratie. Een rijk geïllustreerde uitgave met inleidende essays over de verschillende periodes (neolithicum, chalcolithicum, brons- en ijzertijd, Hellenisme en Romeinse periode en Byzantijns Cyprus) en uitgelichte topstukken, waaronder bovengenoemde twee. Met uitgebreide lijst van aanbevolen literatuur. Een lees- en plaatjesboek ineen en daarom méér dan alleen voor de salontafel!
Vanmorgen stapte mijn bovenbuurman in de lift, een Syrische vluchteling. Hij wees naar mijn hand en zei: ‘Hand’. Ik begreep uit een parfum ball in zíjn hand, dat ik mijn hand met de buitenkant naar boven naar hem toe moest houden, opdat hij er (waarschijnlijk) wat oudh, parfum op kon doen. Nadat hij dit gedaan had, prevelde hij (naar ik denk) een intentie. Ik rook opeens als een moslima, waarbij de oudh overheerste boven mijn in de reclame als ‘romantisch’ omschreven westerse eau de parfum.
Toen ik op straat was, op weg naar de bus, moest ik opeens denken aan een deel van de studiedag ‘Tijd van de kruistochten 1094-1170’ die de archeologe Annet van Wiechen afgelopen zaterdag hield in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Een prachtige studiedag, die naar meer smaakt.
Ik doel in dit verband op de vierde en laatste lezing, waarin ze onder meer sprak over zogenaamde knoopzuilen (zie foto: kerk van Farmsum). Op haar website (zie link onderaan deze blog) schreef ze er uitgebreider over.
Annet van Wiechen vertelde dat zij een knoopzuil bijvoorbeeld had aangetroffen in een Koranschool in Jeruzalem en op het graf van Boudewijn IV. Ze noemde twee bronnen waarop deze zuilen gebaseerd zouden kunnen zijn: een Byzantijns manuscript van de Heilige Melania (ca. 1000) en de beschrijving van de zuilen aan de ingang van de tempel van Salomo (Jachin en Boaz) in de Bijbel (I Kon. 7:15-22).
Deze bouwwijze is overgenomen in de Romaanse kerkbouw, bijvoorbeeld in San Quirico d’Orcia (Toscane) en Verneuil. Op deze manier hebben de zuilen, via Byzantium en Jeruzalem, in Europa een nieuwe betekenis gekregen, aldus Annet van Wiechen.
Een soortgelijk verhaal zou zijn te houden over de uivormige bollen die als herinnering aan de kruistochten in Europa terecht kwamen en tal van torens van kerken en stadhuizen sieren. Veelal in Vlaanderen, maar ook in ’s-Hertogenbosch, Haarlem en het Groningse Farmsum dus (kerken), Venray en Nijmegen (stadhuizen) en in Friese stinsen, zoals het Poptaslot bij Leeuwarden (zie afb. rechts). Ze doen daardoor, zoals ik met mijn oudh, wat oosters aan.
Op de terugweg naar huis kwam ik langs een rijtje nieuwbouwflats op het Zeeburgereiland. Twee daarvan werden aan elkaar gelinkt door middel van een halve joodse ster, die vanaf de vijftiende eeuw – dus later dan wat in de lezing in Leiden aan de orde kwam – als een joods symbool ging gelden. Ik had het nog niet eerder gezien, of het is recent aangebracht en ik was er nu ontvankelijk(er) voor. Het kan allebei.
Het bewijst in ieder geval dat de invloed van Byzantium, de islam en het jodendom heden ten dage nog steeds leeft. Of het nu om kerken, stadhuizen, stinsen of hedendaagse woningbouw gaat. Of parfum …
De tijd van eindejaarlijstjes is weer aangebroken. Zoals het me in 2012 uitstekend beviel, me een jaar lang in Beethovens muziek onder te dompelen, zo stond afgelopen jaar in het teken van de Griekse kunst, op welke manier dan ook. Een alternatief lijstje dus – net geen Top10.
1. Synesios van Kyrene Het begon allemaal aan de vooravond van 2018, toen in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden een nieuw deeltje in de serie ‘Monobiblos’ van uitgeverij Damon werd gepresenteerd. In de slipstream hiervan werden enkele gedichten gelezen uit de negen hymnen van de Ene, Dans die het heelal omkranst, van Synesios van Kyrene in een vertaling van Piet Gerbrandy. Ik was verkocht, of, zoals Gebrandy zelf eens (in: De Gids, 2018/5) schreef naar aanleiding van Gorters Mei: ‘Ik was na herlezing enigszins van slag’ van in mijn geval ‘diepste gedachten over god en mens, geest en ziel, energie en materie’ zoals de achterflap schrijft.
Ik hou het eventueel verschijnen van nieuwe deeltjes in deze serie ook in 2019 nauwlettend in de gaten. En ga meer van de hand van Gerbrandy lezen. Bijvoorbeeld de bundel Steencirkels en/of Grondwater.
2. Oedipus Op z’n tijd ga ik naar een openbare repetitie in de Stadsschouwburg Amsterdam (nu: Internationaal Theater Amsterdam, ITA). Begin mei was het weer zo ver: Toneelgroep Amsterdam repeteerde er Sophocles’ tragedie Oedipus in een regie van Robert Icke. Ook hier gold: ik was verkocht en kocht een kaartje voor de volledige, ‘echte’ opvoering.
Het is, zoals een Boomerang-kaart schrijft, ‘het verhaal van een man die de top bereikt, om tot de ontdekking te komen dat hij de meest fundamentele grenzen heeft overschreden. Maar is hij schuldig?’ Zo’n vraag zegt denk ik meer over onze tijd dan die van Sophocles.
3. Elektra van Diepenbrock Eens in de maand leid ik een muziekclubje in een verzorgingshuis. Zowel de bewoners als ik ontlenen er energie aan en ik ga altijd weer vrolijk naar huis. Een keer had in gekozen voor de toneelmuziek bij Elektra van – daar heb je hem weer – Sophocles door Alphons Diepenbrock.
Er kwam een gesprek op gang over de vraag of men zelf wraak in het leven had gekend. Een leermoment voor mij om in ’t vervolg muziek te kiezen die waarlijk het leven zelf raakt. Nog een voornemen voor 2019.
4. Daniel Mendelsohn: Een Odyssee In het najaar volgde ik een HOVO-cursus over Homerus’ Odyssee door Hein van Dolen. Ter voorbereiding koos ik ervoor niet het origineel te herlezen (de eerste keer dat ik het las staat me nog helder voor de geest: op vakantie in Bologna), maar de roman Een Odyssee van Daniel Mendelsohn. Elke cursusochtend raakte ik méér geïmponeerd door de manier waarop de schrijver, tot in de détails, tot Homerus is weten door te dringen.
5. Shakespeare: Troilus and Cressida Van Dolen noemde aan het eind van de cursus niet zozeer het boek van Mendelssohn als wel enkele andere werken die door de Odyssee zijn beïnvloed. Daaronder was tot mijn verbazing het toneelstuk Troilus and Cressida van Shakespeare, dat speelt tijdens de Trojaanse oorlog. Ik heb er een dvd van (BBC, 2005) in een regie van Jonathan Miller die ik eindelijk eens heb bekeken.
6. Mythos van Stephen Fry Om in de sfeer te blijven, vroeg ik het boek Mythos van Stephen Fry voor mijn verjaardag en werd getroffen door overeenkomsten (en verschillen) met de Bijbel. Zo kwam ik onder meer te weten, dat de Griekse mythologie, net als Genesis, twee scheppingsverhalen kent. Ze werden door Fry – die ik overigens eens in een Shakespearevoorstelling in Londen zag – beschreven onder de titel ‘De speeltjes van Zeus’: Prometheus en Zeus kleien kleine figuurtjes, maar dat kon je nog geen mensen noemen. Die kwamen tijdens het zogenaamde Zilveren Tijdperk, ‘een mix van vooruitziende blik en impulsiviteit, van alle goddelijke giften, en van de aarde’.
7. Classic Beauties In dezelfde tijd dat ik Mythos las, toog ik naar de tentoonstelling met neoclassicistische beelden en schilderijen uit de Hermitage te Sint Petersburg in de gelijknamige Amsterdamse dépendance aan de Amstel. Een kunstenaar als Antonio Canova (b)lijkt eigenlijk niets anders te doen dan Mendelsohn: Griekse kunst naar zijn eigen tijd halen net als Fry nieuw leven inblazen. ‘Edele eenvoud en stille grootsheid’ zei Winckelmann.
Onder het kijken beluister ik op de audiotour het Adagio uit de veertiende pianosonate van Beethoven (bij een doek van Lagrenée) waarop dit helemaal van toepassing is. Het kan verkeren …
8. Aspasia Nasopoulou Toen ik dit overzichtje aan het afronden was, viel mij, als wist zij dat ik ermee bezig was, een cadeautje toe: Aspasia Nasopoulou stuurde mij een linkje naar haar ‘latest music poetry production Ikaros with dance and video’ die in première was gegaan tijdens November Music (foto hierboven: Melanja Palitta).
Mede door de videoprojectie brengt Nasopoulou het verhaal van Ikaros tot leven. Ronduit schitterend gedaan, met tekst van Henk van der Waal: ‘Zwijgen en stijgen vanwege je vleugelwerk’ en muziek waarin herinnering en verlangen samenvallen. Prachtig.
9. Garmt Stuiveling
Haast gelijktijdig viel mij tenslotte een gedicht toe van Garmt Stuiveling, via de email die dagelijks een gedicht stuurt (www.ljcoster.nl). Het is een gedicht uit Eeuwig gaat voor ogenblik dat ik hier tot slot in zijn geheel citeer:
XIV
Nu de grote dingen verdwijnen
worden de kleine dingen groot:
wat zonlicht op de gordijnen,
een appel, een snee vers brood.
Met hoeveel overbodigs
maken we ons leven stuk:
er is zo weinig nodig
voor wat eenvoudig geluk.
Zó zou ik oud willen wezen,
klein bij de grote dood:
Homerus om in te lezen,
een appel, een snee vers brood.
Het thema van volgend jaar weet ik al, maar dat hou ik nog even voor me. Het jaar is tenslotte (ook) nog niet om.
