Vanaf 28 november 2014 is in het Amsterdamse Van Goghmuseum de presentatie van Van Goghs werk en leven veranderd. ‘Iets dichter bij Van Gogh’, kopte dagblad Trouw naar aanleiding hiervan (26 november 2014). Een opmerking die mij in gedachten terugbracht bij de tentoonstelling Van Manet tot Matisse in het Haags Gemeentemuseum (1996). Daarover schreef ik in Quadraatschrift (mei 2000). Dat artikel herplaats ik hier t.g.v. de nieuwe presentatie in het Van Goghmuseum.

‘Op een dag, waarom weet ik nog steeds niet, begonnen de gevangenen zomaar te zingen. En ze bleven maar zingen. De hele atmosfeer was vervuld van vreugde, hoop, verzet van een strijdbaar soort vastberadenheid. Maar niet agressief. Het was een soort collectieve vastberadenheid (…). Een hartverscheurend, prachtig moment’, aldus de Nigeriaanse schrijver Wole Soyinka in de 26-delige televisieserie Van de Schoonheid en de Troost van Wim Kayzer.

Zoals de eerste gevangene na het Gevangenkoor in Beethovens Fidelio zingt:

Wir wollen mit Vertrauen
Auf Gottes Hilfe bauen!
Die Hoffnung flüstert sanft mir zu:
Wir werden frei, wir finden Ruh’.

Je zou het synesthesie kunnen noemen. Tijdens de tentoonstelling Van Monet tot Matisse gebeurde iets soortgelijks. Ik stond met een schok stil voor het doek De ronde van de gevangenen (zie afb.) dat Vincent van Gogh enkele maanden voor zijn zelfmoord heeft geschilderd (1890). En wat ik hier inwendig hoorde, was het voorafgaande Gevangenenkoor:

O welche Lust, in freier Luft
Den Atem leicht zu heben!
Nur hier, nur hier ist Leben.
Der Kerker eine Gruft.

Beide ervaringen vielen samen toen ik Wole Soyinka hoorde praten. Maar voor hetzelfde geld had ik, zonder het beeld van Van Gogh en de muziek van Beethoven erbij, een spiritual gehoord. Of een psalm. Als een aanroep, zoals Van Gogh ons aankijkt, want het is waarschijnlijk de schilder zelf die dat doet, vanuit het midden van de rij gevangenen, gevangen als hij zich in zijn geestesgesteldheid moet hebben gevoeld.

Door samen psalmen of spirituals te zingen, of je te binnen te zingen, voel je dat je niet alleen op de wereld bent; het ‘ik’ uit de psalmen transformeert immers vaak tot een ‘ons.’ In de uiteindelijke hoop dat een rouwgang in een reidans zal verkeren (Ps. 30:12).