Met een boek in het achterhoofd

De afgelopen weken werden gekleurd door het intensief lezen van de twee romans van Milena Michiko Flašar: Een bijna volmaakte vriendschap en: Meneer Katō speelt familie. De laatste komt begin september uit bij Uitgeverij Cossee; ik mocht het al ter recensie lezen. Een recensie die uiteraard na verschijnen van het boek zal worden gepubliceerd op de website van Literair Nederland.

Het speelde zó door m’n hoofd, dat het vanmorgen bij het bezichtigen van de tentoonstelling ‘Kunst om niet te vergeten. Naoorlogs werk uit eigen collectie’ in het Nationaal Holocaust Museum in Amsterdam (verlengd tot 16 september a.s.) bleef doorwerken.

Eerst Flašar. In haar romans gaat het om de tekorten van het leven, dat zij in haar stijl laat doorklinken met onaffe zinnen (in Een bijna volmaakte vriendschap) als: ‘Ze zeggen dat’, ‘Maar ik’, ‘Toen je me vroeg of ik kinderen’ en ‘En dan’. In haar tweede roman zijn dat soort zinnen iets meer aangevuld, uitgewerkt: ‘In de zijstraat. Niets verrassends’, ‘Wat anders. Wie zal het zeggen?’. De flarden zijn nu aaneengesmeed, als zoeken ze verbinding, contact met elkaar.

Beide elementen kwam ik tegen in enkele werken op genoemde tentoonstelling in het Joods Cultureel Kwartier. Eerst dat van het onaffe, de open gelaten vormen.
Het begon al met Exodus (1950) van Wessel Couzijn, die na de oorlog met open vormen werkte, wat toen nog relatief weinig werd gedaan. Met uitzondering natuurlijk van bijvoorbeeld De verwoeste stad in Rotterdam van Ossip Zadkine uit dezelfde tijd. En het ging verder met de gaten op de Abstracte composities (1949) van Greet van Amstel.

En andere symbolen die hetzelfde lijken te willen uitdrukken, zoals de figuur zonder gezicht op Frieda Tas-Herzbergs Bergen-Belsen (1947), of het personage met een arm (Concentratiekamp I, 1950) of helemaal geen armen (Concentratiekamp II uit hetzelfde jaar) van Jules Chapon.
Of door de lege kas(t) van wellicht een klok op Patience (1949) van Jaap Kaas: dat wat erop of erin zit, lijkt op de slinger van een uurwerk. Of op een zwaard. Beide zeggen genoeg: ze slaan op de vergankelijkheid van het leven, een onttakelde wereld. Het kansspel dat dood heet.

Maar ziedaar: de andere kant van de leegte en het onaffe, zoals dat ook in de tweede roman van Flašar naar voren komt: de leegte die tevens ruimte en rust uitdrukt, en een verlangen naar menselijk contact, zoals in het werk van Agmon van der Veen: Genummerd menselijk landschap (1970-1975), geruime tijd na de Tweede Wereldoorlog gemaakt.

Ook geruime tijd na de verschrikkingen ontstond De kosjere slachter (1983) van Harry Visser (zie afb. hierboven, van de website van de kunstenaar): hierop lijken de rails die in Auschwitz naar het hoofdgebouw voeren op een trap zoals Armando hem vormgaf: je kan er op afdalen, maar ook op klimmen. De kop van de slachter doet denken aan koppen van Francis Bacon, vervormd en met één oog dicht. Op die manier uit twee helften bestaand, zoals op het schilderij Liberation (1990) van Marlene Dumas.

Zomaar een greep van enkele van de vele indrukwekkende werken die momenteel in het Nationaal Holocaust Museum zijn te zien. Gá ze zien, al dan niet met ander werk, of een boek, in het achterhoofd of op het netvlies.

In stille verbondenheid

ZadkineTijdens de zesdaagse oorlog in Israël, in 1967 – ik was toen veertien jaar – heb ik om mij nu onduidelijke redenen een plakboek gemaakt met knipsels uit allerlei kranten en weekbladen. Voorin ligt een afbeelding uit een krant van 14 mei 1970, die ik er dus later in moet hebben gelegd: De verwoeste stad, het beeld van Zadkine van een man zonder hart in het naoorlogse Rotterdam (zie afb.).

Ik stuit op een knipsel met de kop ‘A’dam demonstreert uit sympathie voor Israël’. Een stoet van 15.000 mensen liep vanaf het Frederiksplein, lees ik. ‘Een stem vroeg via de geluidswagen: Wat willen we? De massa antwoordde: Vrede. De stem: Waar? De massa: Israël.’ Als was het het openingskoor uit Bachs Matthäus Passion: Sehet – wen? Sehet – was? Sehet – wohin?

Even verderop in het plakboek zit een soortgelijk knipsel over een demonstratie in Groningen. Vijfduizend mensen luisterden er naar sprekers, waaronder rabbijn
J. Soetendorp die het regime van Nasser ‘in wezen een voortzetting noemde van de politiek van het nationaal-socialisme’. En dan gaat het verder met foto’s van de Gaza-strook, een artikel van David Nazarella over GAZA na de strijd.

Het laatste knipsel heeft als kop: ‘JERUZALEM een jaar later’ en komt uit het toenmalige Algemeen Handelsblad (24 juni 1968). GAZA met een hoofdletter, JERUZALEM met een hoofdletter; zo ging dat blijkbaar toen.

Ik zou zo verder kunnen gaan, zoveel jaar later. Met berichten over demonstraties, nu in Den Haag en Amsterdam. Wat willen we? De 180 graden gekantelde antwoorden vergeleken met 1967, de leuzen en gelijkstelling van nu Israël met het nationaal-socialisme kennen we. En de misselijk makende link naar joden in Nederland ook.

Maar het is zoals Arjan Plaisier, de scriba van de generale synode van de PKN schreef: ‘Wij accepteren geen land van ‘minder Marokkanen’. Wij accepteren geen land van minder Joden en al helemaal niet van ‘weg met de Joden’.” Noch het één noch het ander.

Er zat nog een klein knipseltje in die Multomap: ‘Ook in Utrecht’. In Utrecht is in 1967 door studenten een stille tocht gehouden, ‘om uiting te geven aan hun ongerustheid over de gebeurtenissen in het Nabije Oosten.’

Niet Eyless in Gaza, zoals de boektitel van Aldous Huxley luidt, of het moet het blinde recht zijn. Niet horende doof. Maar stil, opgekropt geschreeuw, zoals het beeld in Rotterdam. Omdat we het ook niet weten, maar uiting willen geven aan onze verbondenheid. Met het hele Midden Oosten. Met joden en Marokkanen in Nederland.

Europa ontwaak!

Edy Korthals AltesOver ruim een maand zijn er verkiezingen voor het Europese parlement. In het kader daarvan plaats ik hier iets ingekort een recensie die ik voor Quadraatschrift (oktober 2002) schreef over een boek van Edy Korthals Altes (zie foto) opnieuw.

Jaren geleden heb ik hem een keer gehoord, in een lezing voor Kerk & Vrede in Utrecht. In de pauze sprak hij me aan. Wat hij zei, heeft een onvergetelijke indruk op mij gemaakt. Eigenlijk om dezelfde redenen die ook doorschemeren in zijn boek Europa ontwaak! Over de noodzaak van spirituele vernieuwing: Edy Korthals Altes spreekt je persoonlijk indringend, maar ook stimulerend aan.

Hij vraagt op de man of vrouw af: ‘Wat doe jij met je kennis, jouw mogelijkheden, je gehele hart en ziel, op dit cruciale moment?’ Daarom ben ik het met Bob Goudswaard in het voorwoord eens, dat je ‘dit boek dan ook in de handen van veel mensen en gespreksgroepen’ wenst.

De gedesoriënteerde mens
Als een refrein komt door het (eerste deel van het) boek, ‘De gedesoriënteerde mens’, terug dat we een nieuwe oriëntatie moeten vinden op:

1. de mens (onszelf, de anderen, de samenleving)
2. de materie (ons bezit, goederen, geld etc.)
3. de natuur (respect voor het leven in al zijn vormen).

Niet voor niets staat Zadkine’s beeld De verwoeste stad op het omslag: ‘het hart’ of ‘de ziel’ is volgens Korthals Altes aangetast.

Spiritualiteit
In het tweede deel, ‘Spiritualiteit’, treedt de auteur in de voetsporen van Jacq. Delors, die opriep ’te zoeken naar een hart en ziel voor Europa’. De auteur vindt dit in het christelijk geloof en met name in het transcendentie, ‘de levende relatie tot God’. Daarbij wijst hij op de ‘zachte krachten’ van het geloof, die hij als ambassadeur in Polen heeft ervaren en op de ‘beslissende en sterk positieve rol’ die religie vervulde bij de val van het communisme in de DDR en de vreedzame machtsoverdracht in Zuid-Afrika.

Hoe vertalen we mooie woorden?
In het derde deel van het boek, ‘Hoe vertalen we mooie woorden in een harde werkelijkheid?’, verwoordt Korthals Altes enkele bezwaren tegen de globalisering: ‘Een groeiende verdeeldheid van de samenleving en uitsluiting van steeds meer mensen uit het arbeidsproces’. Alleen ‘op basis van intensieve samenwerking tussen de religies [is er] hoop, dat het voortschrijdend proces van de-humanisering in onze samenleving gekeerd kan worden’, aldus Korthals Altes.

De vraag is kortom: Adam, waar ben je, terwijl Europa ten onder dreigt te gaan?