Drieluik op zondag (II)

1.
In een andere blog, op een andere website wees ik al eerder op een mooi boek dat ik op het moment van schrijven wilde gaan lezen en nu ook daadwerkelijk mondjesmaat lees: Camus. De filosoof en de romancier van de Vlaamse filosoof Maurice Weyembergh (https://www.literairnederland.nl/het-eindejaarslijstje-2017-van-els-van-swollijstje-van-els-van-swol/). Vanmorgen was in alle vroegte het tweede hoofdstuk aan de beurt: ‘De mens die zichzelf schept en tot mythe maakt in De mythe van Sisyphus.’

Daarin citeert Weyembergh Camus (zie foto): ‘Hoe moeilijk het ook is, ik zou nooit ontrouw willen zijn, noch aan de schoonheid, noch aan de vernederden.’  Het zijn volgens hem twee polen die ‘elkaars tegengestelden zijn én elkaar aanvullen.’ De mens moet volgens Camus in de woorden van Weyembergh ‘zijn eigen lotsbestemming ter hand nemen door zijn eigen verhalen te vertellen, door zijn eigen mythen te bedenken.’ Camus stond een wereld voor ‘die verdriet en wreedheid zoveel mogelijk uitbant, sociale gerechtigheid realiseert, en tegelijkertijd het individu maximale vrijheid laat zichzelf te scheppen.’ Het is volgens hem zinloos om de spanningen tussen het een het ander, tussen licht en donker, tussen schoonheid en de vernederden ‘te willen verminderen door ze in een synthese te dwingen.’ Het gaat om een ‘dialectiek zonder synthese’, om ‘aanvaarden en verwerpen.’ En zo ontstaat er volgens hem ‘op den duur dan iets waarvoor het op deze aarde de moeite loont te leven, iets zoals bijvoorbeeld deugd, kunst, muziek, dans, rede, geest, iets dat tot een metamorfose leidt, iets verfijnds, iets krankzinnigs, iets goddelijks.’ Op die manier herhaalt en imiteert de mens op zijn best de schepping van God.  ‘In zo’n mate dat niemand verschil ziet tussen de danser en de dans.’

2.
Een uurtje of wat later bevond ik mij in het gehoor van de Vrije Gemeente in Splendor, bij een lezing van Katja Rodenburg (zie foto) over het thema ‘Duende – licht en donker, zon en maan.’ Over haar schreef ik al eerder hier een blog.
Ook zij had het over ‘kunst, muziek, dans, rede, geest’ en over een flamencozanger die dertig van de veertig keer niet dát gaf wat je zou willen. En de tien keer dat hij het wél deed, was het alsof hij niet zelf zong, alsof – om met Camus te spreken – niemand meer het verschil hoorde tussen de zanger en het gezang. Een gezang waarin eeuwen her meezongen, dat door het donker heen tot het licht was gekomen. Zoals de filosofie van Juan de la Cruz (Johannes van het Kruis), over wie ik ook al eerder een blog schreef. Misschien was de zang niet mooi in de zin van de esthetica, maar gewoon – denk ik verder – maar ‘waar’ of ‘waarachtig’ in de zin van Camus: één moment van balans waarin recht werd gedaan aan zowel de schoonheid als de vernederden die de flamenco in Cadiz, aan de rafelranden van het bestaan, bezingt. Een dialectiek van aanvaarding én verwerping, waarin het leven zelf (met Nietzsche) een kunstwerk is geworden.

3.
Even later bezocht ik een straat verder het eerste deel van de dubbeltentoonstelling over Ferdinand Bol en Govert Flinck, twee meesterleerlingen van Rembrandt. In het Rembrandthuis (nog t/m 18 februari a.s., zie affiche). Het tweede deel, dat ik al eerder zag, valt te zien in het Amsterdam Museum.
Op deze tentoonstelling wordt duidelijk wat Katja Rodenburg, en pianist Maurice van Schoonhoven ook al benadrukten: duende vind je niet alleen in de flamencodans en –zang, maar in alle kunstvormen. Schoonhoven demonstreerde dit in enkele rake – en prachtig gespeelde – keuzes, met om te beginnen twee etudes op. 25 van Frédéric Chopin, halverwege in onder meer met de Prelude op. 32 nr. 12 van Rachmaninoff en tenslotte met twee etudes (op. 2 nr. 1 en op. 8 nr. 12) van Skrjabin.

Maar ook al kijkend naar met name een tafereel, van respectievelijk Rembrandt en Ferdinand Bol, probeerde ik iets van duende terug te vinden: Tobias en de engel, een verhaal dat in de deuterocanonieke of apocriefe boeken kan worden teruggevonden. Een verhaal (en gaat het volgens Camus niet om het vertellen van verhalen, om wat Bergson volgens Weyembergh ‘de fabulerende functie’ noemt?) over Tobit en Tobias.
Tobit, oud en blind, heeft in het verleden een kleine schat achtergelaten bij iemand in Medië, en stuurt zijn zoon Tobias op pad om die op te halen. Op zijn reis ontmoet Tobias aartsengel Rafaël, die hij echter niet herkent. Rafaël helpt Tobias om de schat naar zijn vaders huis terug te brengen. Bovendien geneest Tobias, met de gal van een vis die hij samen met Rafaël heeft gevangen, zijn vaders blindheid. Een deel van de schat wordt als aalmoezen weggegeven.
Ik herkende in dit schilderij verschillende (verhalende en beeldende) elementen van de duende: het verleden (de oude man, de achtergelaten schat) speelt er altijd in mee, het licht (het weer kunnen zien van Tobit) komt dóór het donker (de blindheid) heen, je moet altijd blijven zoeken naar ‘het’ moment (de schat die achtergelaten is), de vernederden (in de woorden van Camus) worden bij het verhaal betrokken en krijgen aalmoezen.

Misschien is het de engel op beide schilderijen die symbool voor de duende staat: bij Bol daalt hij uit het donker neer, als de inspiratie voor een kunstenaar (wat we allemaal zijn: levenskunstenaar), bij Rembrandt stijgt hij op (zie afb.), om weer nieuwe inspiratie te halen. Als een doorgaand proces, wat leven heet. Want volgens Camus ‘gaat het uiteindelijk om één ding, “z’n taak mens te zijn” uitoefenen.’ Ik zou haast zeggen: Mensch te zijn – uit één stuk, niet als een synthese maar dialectisch. Licht en donker. Schokkend, zei één van de mensen die de lezing van Rodenburg bijwoonde.

Dreamtime

Afgelopen jaar heb ik twee keer in een recensie aandacht besteed aan muziek die een geïntegreerd onderdeel uitmaakt(e) van een expositie. De eerste keer was bij de tentoonstelling met werk van Marinus Boezem in de Amsterdamse Oude Kerk (http://8weekly.nl/recensie/kathedraal-van-de-verbeelding/), de tweede keer naar aanleiding van de expositie van Craigie Horsfield in het Centraal Museum Utrecht (http://8weekly.nl/recensie/kunst-als-grenservaring/).

Er waren ook twee tentoonstellingen waarbij muziek mij is opgevallen; ik heb ze ‘gewoon’ bezocht en niet gerecenseerd, maar schenk hier in deze blog aandacht aan.
De eerste expositie was die over de Amsterdamse School in het Amsterdamse Stedelijk Museum. Daarin klonk als achterrond (wat heet) muziek die buitengewoon goed paste bij de tentoongestelde werken. Navraag (met dank aan Monica Soeting) leerde dat dit ging om muziek van Wouter van Bemmel. Een hedendaagse componist dus, die zich goed bleek te kunnen inleven in de sfeer en de stijl van de Amsterdamse School.
De tweede tentoonstelling was de overzichtstentoonstelling met werk van Hercules Segers, op een steenworp afstand van het Stedelijk: in het Rijksmuseum. Hier wil ik wat dieper op ingaan.

Bij binnenkomst kom je als bezoeker in een zaaltje waarin ter introductie een korte film (3’39”) wordt getoond. Een film van Christian Borstlap, met muziek Dream 3 (in the midst of my life) van Max Richter (1966, zie foto rechtsboven), een Duits-Engelse post-minimalist die bekend werd als componist van filmmuziek en door Vivaldi’s De vier jaargetijden te ‘hercomponeren.’
Op de één of andere manier sluit Dream 3 over de eeuwen heen net zo goed bij het werk van Segers aan, als dat van Van Bemmel dat deed bij stukken uit de Amsterdamse School-stijl. Het dromerige dat Segers’ stijl eigen is, weerklinkt in de muziek van Richter. En net zoals Segers niet alleen voer op zijn eigen verbeelding, werd ook hij beïnvloed door andere barokschilders, zoals in zijn geval de berglandschappen van Pieter Bruegel en een houtsnede met de Bewening van Christus door Hans Baldung Grien (ca. 1515). Richter heeft ook goed geluisterd naar barokmuziek; de geest ervan waart rond in zijn Dream 3.

Als bezoeker neem je zijn muziek mee terwijl je kijkt naar de verschillende sferen die Segers aan eenzelfde Bergvallei met omheinde velden weet te geven: de ene keer (uit de Staatliche Kunstsammlungen Dresden) zie je een zonsopkomst, de andere keer (Rijksmuseum) een vallende nacht en tenslotte (ook Rijksmuseum) het schijnsel van een onzichtbare maan.

Segers heeft net als de barokmuziek die bij Richter mee resoneert invloed gehad op diverse navolgers. De bekendste is natuurlijk Rembrandt, die behoorlijk heeft huisgehouden op een etsplaat met Tobias en de engel (Louvre, Parijs). Maar ook een onbekende schilder heeft in de zeventiende eeuw een groot deel van de lucht op een Berglandschap met vergezicht (Uffizi, Florence) overgeschilderd. Een andere, onbekende schilder, is bezig geweest met pen en penseel aanvullingen te maken op de ets Vallei met een rivier en een stad met vier torens (Rijksmuseum).

Allemaal overpeinzingen bij de tentoonstelling van Segers in het Amsterdamse Rijksmuseum. En als u me nu tot slot vraagt welk klein werkje ik onder mijn jas de zalen in de Philipsvleugel uit zou willen smokkelen, dan is dat het recent ontdekte Weg in het bos, uit een particuliere collectie, dat nog niet eerder werd tentoongesteld (zie afb. linksboven). Alleen de flora rechts op de voorgrond al … Ik/u mag wel gauw zijn; de tentoonstelling loopt nog maar t/m 8 januari a.s..