Het nieuwe boek met dertig kinderliedjes en zangspelletjes van nicht Lida van den Broek-Mater, Ga je mee met de wind naar Liedjesland en illustraties van Amber Mater, ligt al enige tijd op mijn bureau. Zoals ook met het vorige boek het geval was, had ik het idee opgevat om ook hier een blog over te schrijven. Maar op de een of andere manier was het er nog niet van gekomen, omdat de invalshoek tot nu toe ontbrak. Nu die er is, steken we van wal.
En die invalshoek is misschien onverwacht: de televisieserie De Luizenmoeder op zondagavond. Dat is niet oneerbiedig bedoeld, in tegendeel zelfs; schreef ook Karl Ove Knausgård niet een prachtig hoofdstuk over dit fenomeen in Herfst (De vier seizoenen I)? Ik ga geen grappen maken over het eerste liedje, dat Goedemorgen allemaal heet en doet denken aan het ‘Hallo allemaal, wat fijn dat je er bent’ van juf Ank. Mijn tijdlijn in twitter stroomt er vol mee, van dominee Elsbeth Gruteke die tweette dat ze ‘het bijna deed vanochtend, in de kerk, na votum en groet, net als juf Ank “Hallo allemaal wat fijn dat je er bent”.’ Of van een ziekenhuisbezoeker die tweette dat de neuroloog binnen was gekomen met een ‘Hallo allemaal’ waarop ze had geantwoord: ‘Wat fijn dat je er bent’, tot grote verbazing van de specialist die de serie blijkbaar niet volgde.
Want laten we wel zijn: in het Liedboek staat een soortgelijke tekst (Lied 288): ‘Goedemorgen, welkom allemaal, / ik met mijn en jij met jouw verhaal, / lachen, huilen, vrolijkheid en pijn, / alles mag er zijn!’ (tekst Bette Westera, melodie Gerrit Baas).
Nee, het gaat mij om het taalgebruik dat niet zover van elkaar afligt: dat van dit lied, het boekje van Lida van den Broek en dat in de (kinder)kerk of het ziekenhuis. Stijn Fens memoreerde in een column in dagblad Trouw iets soortgelijks, namelijk dat het liedje ‘Hallo allemaal’ hem deed ‘denken aan het gezang waarmee de viering van mijn eerste communie opende. Als ik me goed herinner ging dat zo: “Kom nu aan tafel, kom nu maar gauw. De Heer die wacht op jou”.’ Dat moet voor kinderen een vertrouwde eenheid scheppen.
Het is ook de muziek die aan het liedje van juf Ank doet denken. En ook dat is verre van oneerbiedig bedoeld. Het gaat mij om de invloed van de toon van de melodie waarmee de liedteksten worden gezongen, die niet alleen aan juf Ank doet denken, maar ook aan een laborante die ik onlangs bij de mammografie trof. Ze zong het bijna: ‘Buik intrekken, kin omhoog en de arm ontspannen.’ Tot vier keer toe. Daarmee beantwoordde ze voor mij de vraag die Pieter Boskma in een gedicht over het Nederlands stelde:
Blijft zijn gorgelende taal
Geketend tussen zee en wolk,
Ontdaan van toppen kaal?
Het laatste liedje zegt ons gedag op de toon van juf Ank die vindt dat de ouders niet aldoor zo moeten zwaaien naar hun kroost:
Dag Man van de maan, dag Man van de maan, wat
sta je naar me te kijken? Dag
Man van de maan, dag Man van de maan,
Dat zou me toch ook wel wat lijken: Het
mannetje van de maan te zijn, zo
groot, zo klein in de maneschijn, het
mannetje van de maan te zijn, in de mane-
schijn.
Een aanstekelijke, eenvoudige melodie, net als alle melodieën en teksten in dit nieuwe boekje ook weer door Lida van den Broek geschreven. Net als de vorige uitgave wens ik het in vele handen.
Lida van den Broek-Mater, Ga je mee met de wind naar Liedjesland. Lecturium Uitgeverij, 2018.
Op 30 november a.s. vindt bij de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW) in Leusden een René Gude-avond plaats. Hier wordt het boek Werk verZetten van Peter Henk Steenhuis gepresenteerd, waarin de auteur Gude’s ideeën over zingeving en werk onderzoekt. In de aanloop daarnaar interviewde Steenhuis voor dagblad Trouw de sociologe Christien Brinkgeve (25 november jl.), auteur van onder meer het boek Het verlangen naar gezag, die aan de Universiteit van Utrecht het gevoel kreeg ‘een afgedankte muntsoort te zijn.’ Veel van wat zij zegt is herkenbaar en omschrijf ik in deze blog over zingeving en werk onder de titel ‘Dan maak je maar zin!’, een uitspraak van René Gude.
‘Dat is toch wel zinvol’
Op een dag ontmoette ik bij mijn ouders hun wijkpredikant, ds. Th. C. Frederikse die als emeritus was neergestreken in Ermelo. Ik kende zijn boek Klare wijn, dat in 1967 als een rapport van de synode was verschenen, van mijn belijdeniscatechisatie in Amsterdam. Wij raakten aan de praat en ds. Frederikse vroeg wat ik voor mijn vak deed. Op mijn antwoord viel een doodse stilte, waarna hij uiteindelijk zei: ‘Dat is toch wel zinvol.’ Die stilte heeft lang en oorverdovend in mijn hoofd nageklonken.
In 2004 werd ik door iemand van de Oude Kerk in Amsterdam gevraagd om een praatje te houden over de vraag: ‘Waarom doe je dit werk eigenlijk?’ Op dat moment was ik afdelingshoofd bij wat toen Muziekgroep Nederland (MGN) heette. Ik hield een bevlogen praatje over moderne muziek en de essentiële waarde daarvan voor mensen van nu. Het paste ongetwijfeld in één of meer van de vier Z-ten van Gude: het zinnelijke, het zintuiglijke, het zinrijke en het zinvolle.
Hoe desastreus organisaties kunnen werken
Maar MGN was ook een voorbeeld van ‘hoe desastreus organisaties kunnen werken’, zoals Brinkgreve het tegen Steenhuis in algemene zin omschreef . ‘Er werd nauwelijks gekeken naar waar mensen goed in zijn’ was ook iets dat onder leiding van een interim-manager en diens opvolger ook voor MGN gold. Een interim-manager afkomstig van Berenschot en een opvolger die nu directeur is van wat zijn website noemt ‘hét adviesbureau voor bedrijfsvoeringsvraagstukken binnen het onderwijs.’
Muziekgroep Nederland werd een enkele directeur later Muziek Centrum Nederland (MCN), de zoveelste fusie in kunstenland die het OCW later mogelijk maakte om in één klap zo’n zeven instituten om zeep te helpen. Met echalons die waren gezakt (directeuren van de fusie-instellingen werden afdelingshoofd, afdelingshoofden senior medewerkers) en in mijn geval een afdelingshoofd dat niet bepaald – om Brinkgreve nogmaals aan te halen – ‘het gevoel gaf dat je leeft, dat je mag bestaan.’ In tegendeel. Brinkgreve moest thuis ‘eerst in een warm bad om weer tot leven te komen’, ik had een andere modus ontdekt, op weg náár het werk, maar de effecten bleven niet uit: hoge bloeddruk op die nooit meer weg is gegaan.
Staande blijven
Hoe blijf je dan staande? ‘Dankzij mijn opvoeding, dankzij mijn omgeving’ zegt Brinkgreve tegen Steenhuis. Dat gold voor mij ook, en met een ‘dubbelleven’ ernaast. Mijn werk aan de Muziekencyclopedie werd voor het afdelingshoofd – nu directeur van een kleine muziekinstelling waarvan de subsidie wordt gestopt – zonder enige vorm van communicatie daarover stop gezet, zonder dat letterlijk naar de inhoudelijke kwaliteit was gekeken van bijvoorbeeld een ‘entry’ over een orkest dat een afgekeurde door een gezaghebbend musicoloog zou kunnen vervangen. Dezelfde musicoloog waarvan een artikel over een al even gezaghebbend componist dat hij had geschreven voor het tijdschrift Mens en melodie was geweigerd. Enkele jaren later ontving diezelfde componist dat van mij met open armen. Het werd geplaatst in hetzelfde tijdschrift.
Zulke ervaringen houden je staande, want ‘wanneer je jezelf door de ogen van anderen gaat bekijken, begeef je je op een hellend vlak richting depressie.’ Die ogen van een ander kunnen echter ook helend werken. Dat gold voor Mens en melodie, maar in mijn geval ook voor mijn werk als secretaris en lid van de programmacommissie van de Nederlandse Vereniging van Muziekbibliotheken, Muziekarchieven en Documentatiecentra (NVMB) en – tot mijn chef daar een stokje voor stak – de International Association of Music Information Centres (IAMIC).
De vier Z-ten
Toch kan ik me een dag herinneren waarop ik, toen al bekend was dat MCN ten prooi was gevallen aan de kunst- en cultuurkaalslag die door Nederland waarde, met veel zin had gewerkt. Het was een rustige dag en ik zat met één collega op de werkkamer. Hij zat met zijn koptelefoon op te werken aan de Muziekencyclopedie, ik aan een zelfverzonnen klus waarvan ik op dat moment de waarde nog inzag. Een moment hebben we even pauze gehouden, toen vanuit de tuin een opmerkelijk vogelgezang de kamer binnendrong. We ondernamen een korte zoektocht over het web om te achterhalen welke vogel dit zou kunnen zijn. Toen gingen we allebei weer aan ’t werk. Een zeldzaam moment, een zeldzame dag waarop de vier Z-ten in volle harmonie over me kwamen.
Dát is wat René Gude, dat is wat Christien Brinkgreve werknemers gunt en waar nog zo weinig van terecht komt. Het is wachten op een vraag als: ‘Waarom doe je dit werk eigenlijk?’ En dan door je chef: ‘Hoe ervaar jij je werk? Wat heb jij nodig om goed te functioneren?’, aldus Brinkgreve. Daarvoor is een omslag nodig. Dan kunnen, volgens deze sociologe ‘de vier betekenissen van zin een waardevolle aanvulling zijn in het denken over depressie, burn-out.’ En hoge bloeddruk.
Het machtig voorjaar Voor mij betekende de vogel die in de stadstuin in de Amsterdamse grachtengordel zong
… het machtig voorjaar dat alles weer in bloei dreef (Pieter Boskma)
De vier Z-ten kan ik nu ten volle op laten bloeien in het vrijwilligerswerk dat ik doe, net als de vogels
wellicht voor hun schepper, wellicht voor de mens.
En niet in de laatste plaats voor mezelf. In vrijheid.
Naschrift Of ik hier al aan toe gekomen ben, weet ik niet – maar het is wél een mooie les, ook voor iedereen die in situaties als hiervoor beschreven: ‘Humor helpt ons aan een uitweg wat uit tot op het laatste ogenblik een onmogelijke situatie leek te zijn. We kunnen uitstijgen boven iets of iemand waar we om kunnen lachen. Humor houdt in onmenselijke omstandigheden de menselijkheid hoog. Humor is een manier om de macht te breken van angsten die ons anders gevangen zouden houden. Humor is op zijn eigen wijze een van de hoogste uitdrukkingen van menselijke vrijheid (…): vrijheid als het vermogen onze situatie opnieuw te definiëren. Wie om het noodlot kan lachen, bevrijdt het van tragiek. Iemand die de interpretatie die de vijand van bepaalde feiten geeft verwerpt, kan niet tot slachtoffer worden gemaakt. In psychologische zin blijft hij of zij vrij. Humor is het broertje of zusje van de hoop’ (Jonathan Sachs, Een gebroken wereld heel maken, p. 221).
In de huizen van enkele van mijn neven en nichten staan stukken glaswerk. Gekregen van hun tante Bep. Geen frutsels, maar mooi glas, met smaak uitgezocht. Een blauwe vaas, een groene, ga zo maar door.
Moeder was gek op glas – enkele stukken, niet de complexiteit die een Louis le Roy erin aanbracht, de man die in Leeuwarden rondom een kerk (later ook in gebruik als buurthuis) in Bilgaard een ecoplantsoen aanlegde. Vader bewonderde het.
Moeder hield behalve van glas ook van keramiek. Dat is tekenend voor haar. Ik denk aan de omschrijving ‘keramiek straalt rust uit’ van Armando en de eerste regels van het gedicht ‘Vaas’ van Peter Verhelst:
Kun je een vaas haar breekbaarheid verwijten of een hand het breken van de vaas?
Ga maar na. Glas heeft twee kanten, als in Jantje, weet je hoe je moet fluiten?, een kunstwerk van Jan Fabre (1982, DEWEER, galerie in Otegem): het is kwetsbaar en gevoelig, maar tegelijk kan het ook verwonden,
en barsten schoten in de spiegelruit tot hij versplinterde en wij ons sneden
aan het glas, en het verdriet om het leven dat uiteen valt, zoals Pieter Boskma dichtte.
Glas kan ook warm zijn als de zon erop schijnt en koud als ijs. Het kan, als de glasblazer zijn kunst tot in de finesses beheerst, fraai van vorm zijn maar ook bewust lelijk gehouden. Van glas kun je genieten, op zich, als kunstwerk of als gebruiksvoorwerp, zoals de Delta-vaas van Mart van Schijndel. Het is ook een metafoor.
Zoals het glasobject met de ingeblazen spiraal. De ziel zit binnenin, afgeschermd tegen aanraking. Alleen het licht valt binnen. Door de zon gebroken als een regenboog, als in de Venustrechter van Rebecca Horn, vanaf 1987 bij de ingang van het Gemeentemuseum Arnhem: glas, staal, verguld koper en gedistilleerd water. Het effect laat zich raden. Wij bezochten dit museum met zijn drieën jaarlijks, maar het kunstwerk heeft moeder niet gekend.
Een metafoor dus – zoals Jan Emmens eens dichtte: ‘Ik ben een glazen kind.’ Hij bedoelde daarmee dat niemand hem zag, en ook niemand hem zag zitten. Het zijn woorden die moeder zo in de mond had kunnen nemen. Maar ze wilde zichzelf óók onzichtbaar maken, gelijk Zacheüs in de boom.
Een gevoelige, jonge vrouw die angst had dat je net zoals bij glas dwars door haar heen kon kijken. Om dat te voorkomen, kroop ze als kind onder tafel of vluchtte op de eerste zondag van de maand, wanneer haar getrouwde zus en broers met aanhang op bezoek kwamen, wellicht om hun (schoon)ouders financieel te ondersteunen, naar haar kamer. De schoonzussen namen haar dat kwalijk, de broers en oudste zuster niet. Die namen haar zoals ze was.
Zij kenden ook moeders andere kant: die als gezegd net als glas kan verwonden, ook zichzelf,
om eindelijk de scherf te vinden waarmee hij rozen uit zijn eigen pols kan slaan,
aldus de slotzinnen van het eerder geciteerde gedicht van Verhelst.
Ik heb de glasverzameling geërfd. Van de cactuspot tot de bloempot Provista, het vaasje met craquelé en het Beatrixvaasje van Copier tot hedendaags Finse massaproducties. Maar wat mij het meest dierbaar is, zijn twee gewone glazen kopjes van Arcoroc (Frankrijk), omdat moeders lippen daaraan hebben gestaan.
Zowel ingekort als uitgewerkt gedeelte van een hoofdstuk uit ‘Ogen van mijn moeder’ (http://boekscout.nl/shop/ViewProduct.aspx?bookId=2689), hier herplaatst n.a.v. de glasaanwinsten die vanaf 22 november 2013 in het Gemeentemuseum Den Haag te zien zijn (zie afb.: een stuk van Lino Tagliapietra).
Het nieuwe boek met dertig kinderliedjes en zangspelletjes van nicht Lida van den Broek-Mater, Ga je mee met de wind naar Liedjesland en illustraties van Amber Mater, ligt al enige tijd op mijn bureau. Zoals ook met het vorige boek het geval was, had ik het idee opgevat om ook hier een blog over te schrijven. Maar op de een of andere manier was het er nog niet van gekomen, omdat de invalshoek tot nu toe ontbrak. Nu die er is, steken we van wal.
