Tag archieven: Joost Zwagerman

Uitbetaling van talent

Geplaatst op door
Beantwoorden

Zwagerman_Wakend over GodCoorte_Stilleven

 

 

 

 

 

 

 

Joost Zwagerman dicht dat alles hem is ontnomen: een antwoordende God, de kosmologische God (‘Gods eindeloze kosmosdood’), de zin van het leven, het kind kunnen zijn. En wat hem niet ontnomen is, is mislukt. Met een polsstok haalde hij de overkant niet. In zwevend evenwicht aanvaardde hij zijn falen. Hij vond troost bij

Vermeer, de parel, het gezicht
op Delft, uit Rembrandts zelfportret
en de kleinste bosaardbei van Coorte

in het Mauritshuis (zie afb. rechts hierboven).

Wat hem niet is ontnomen, is de taal der dichters. Op de schouders van hen die hem voorgingen, staat hij met zinswendingen als

…………….. Die
zoals ik met mijn
beide ogen dicht
dus niet kan zien
naar mijn idee
juist nauwgezet
te bidden zit.

Op symbolen van goed en kwaad rusten zijn zinnen, zoals die over drie bliksemschichten die de ark van Noach op de Ararat verwoestten; een kwaad spelletje van God, waardoor de zondvloed nog steeds voortduurt. Zoals Hij ook in scherven trapt, en zich verwondt aan vergruizeld glas. Een beeld dat het Spiegelmonument van Jan Wolkers in het Amsterdamse Wertheimpark voor ogen tovert.

Maar er staan ook minder verheven, platvloerse beelden in de bundel Wakend over God. Over krabben, schijten, persen en diarree. En het tegenovergestelde idee van een mislukking te zijn, dat echter even zwaar lijkt te wegen:

Ik ken het einde niet van deze uitverkiezing,
van deze uitbetaling van talent.
(…)
Waarom dan toch is het onleefbaar hier?
De hel, dat klopt, zijn alle anderen.
Waarom ben ik, mijn drie kinderen incluis,
gezegend en door God op deze troon getild,
het door man en muis verlaten fabeldier?

Of:

Hoe nu verder. Ik ben vader, zoon, geliefde,
dichter, schrijver, buurtbewoner. Er zijn grenzen
aan zelfs het fenomeenste fenomeen.

Op het eind van de door Hollands Diep uitgegeven bundel (zie afb. links hierboven) heeft Zwagermans denken over God een zwenking gemaakt:

… Ik heb God geloochend.
Nu ben ik Godvrezend.

En toch is dat niet genoeg. De taal wordt hem ook nog ontnomen. Er resten nog maar twee dozijn regels. In de hoop dat hij van God op één plek in het gedicht mag blijven.

Niet normaal, of, anders anders

Geplaatst op door
Beantwoorden

untitledJe bent dik
niet dikker
je bent anders
dun
gul
goed trouw

‘k hou van jou
‘k hou van jou
‘k hou van jou
anders

zingt Herman van Veen in zijn liedje Anders anders. Wetend dat iemand die te zwaar is volgens een onderzoek onder Amerikaanse psychologiestudenten veruit het minst aantrekkelijk is als sekspartner, kan dit haast als een statement worden opgevat.

Een statement was ook de tentoonstelling ‘Niet Normaal – Difference on Display’ in de Amsterdamse Beurs van Berlage (16 december 2009-7 maart 2010). Voorál een statement, omdat veel kunst die je op zo’n tentoonstelling zou verwachten (zoals bijvoorbeeld de vijf panelen van Rauf Mamedovs Laatste Avondmaal, met discipelen met het Syndroom van Down) ontbraken.
De bezoeker kreeg als het ware een vraag van curator Ine Gevers mee: ‘Hoe brengen we een samenleving tot stand die zich niet afkeert van de meest fundamentele eigenschappen die haar kenmerken: diversiteit, interafhankelijkheid en asymmetrie?’ (geciteerd in: Kunstbeeld, nr. 12/1 2009, p. 27).

Dat is de grote vraag. Gevers heeft een stap gezet; haar tentoonstelling werd bezocht door opvallend veel mensen die je ‘niet normaal’ of ‘anders anders’ zou kunnen noemen. Daaruit kan worden geconcludeerd dat zij zich konden spiegelen – iets wat voor mensen met een zichtbare afwijking vaak een probleem is, aldus Christien Brinkgreve in haar boek De ogen van de ander (uitg. Augustus, 2009, p. 42).

Maar voor diversiteit, interafhankelijkheid en asymmetrie in de kunst moest je ongeveer in dezelfde tijd in een ‘gewone’ galerie, White Cube in Londen zijn. Daar waren recente schilderijen van Damien Hirst te zien – ja, dezelfde van de diamanten schedel. Maar dan anders.
Figuren met afwijkingen, gebaseerd op medische demonstratiepoppen. Gedeeltelijk opengewerkt afgebeeld, zodat je bijvoorbeeld een zijwaartse rugverkromming kon zien. Gevangen in een web van lijnen als was de figuur gevangen in zowel het lichaam als de blik van de ander.
Hirst is op een andere toer gegaan. Mensen, echte mensen doemen op. Kwade tongen beweren dat ze lijken op bijvoorbeeld de verlamde en kreupele figuren op schilderijen van Bacon – of de video van Douglas Gordon in de Beurs van Berlage. Maar dat is niet zo: de felle kleuren van Bacon hebben bij Hirst plaats gemaakt voor gedempte tinten. En de figuren worden niet ten voeten uit getoond. Net zoals de personages in de toneelstukken van Samuel Beckett, waarvan in dezelfde tijd waarin beide tentoonstellingen te zien waren weer één werd hernomen.

Het werk van Hirst is misschien een aanzet tot een antwoord op de vraag van Gevers. Net als het recente boek Een tijd voor empathie van Frans de Waal, waarin de natuur ons lessen leert over een leefbare samenleving. Zoals de natuur Hirst leerde anders te kijken. Anders anders.

Anders kijken leerde ons ook Joost Zwagerman in zijn De stilte van het licht. Schoonheid en onbehagen in de kunst. In het hoofdstuk ‘Aspecten van vervreemding’ gaat hij onder meer in op het schilderij Christina’s World (1948) van Andrew Wyeth (zie afb.), dat lijkt op de bekende schilderijen van Bacon die ik hierboven noem (oorspronkelijke tekst eerder verschenen als column in Wervelingen, lente 2010) maar dan anders: ‘Iedereen in het plaatsje Cushing kende Christina, vooral doordat zij sinds haar verlamming weigerde zich voort te bewegen in een rolstoel of met behulp van krukken. In plaats daarvan sleepte ze zich over de grond, grote afstanden niet schuwend, en roeiend met haar armen, haar wil- en krachteloze benen achter zich aan trekkend, soms onwillekeurig bevallig, zoals op Christina’s World’ (p. 188).

Droomuitvoering Der Kunst der Fuge

Geplaatst op door
Beantwoorden

Bach_Kunst der Fuge_slotGisteravond was er een kans om Bachs Der Kunst der Fuge, BWV 1080 op orgel te beluisteren. In het kader van de Stadsorgelconcerten, in de Grote of St. Bavokerk in Haarlem. Een uitgelezen kans die, zoals organist Leo van Doeselaar in zijn inleiding zei, ‘Ausdauer’ vraagt. Niet iedereen kon dat ruim anderhalf uur opbrengen; gaandeweg liep een handjevol mensen weg. Maar aan de andere kant waren de liefhebbers die bleven muisstil en zaten enkele orgelstudenten ingespannen met de partituur voor hun neus.

Tot tegen het eind – want toen was de muziek ‘op’ en ging Van Doeselaar (mijn Tsjechische achterburen spraken z’n naam uit als Döselaar) nog even door. Niet, zoals soms gebeurt met het koraal Wenn wir in höchsten Nöten sein, maar met een voltooiing van de door Bach niet afgemaakte quadrupelfuga. Waarin, zoals in het programma viel de lezen, ‘de concertgever zich [liet] leiden door de versie die Kees van Houten – in eendrachtige samenwerking met Johann Sebastian Bach – hiervoor gemaakt heeft’.

Bescheidenheid én ere wie ere toekomt. Dat kenmerkt ook het spel van Van Doeselaar. Geen exuberante registraties, opgefokte tempi en overdreven agogiek en retoriek, maar een mooie, magistrale uitvoering. In afgewogen, prachtige registraties die, zoals in de vier eenvoudige fuga’s waarmee het werk begint, werden opgebouwd van zacht tot organum plenum (vol orgel). In over ’t algemeen rustige tempi en met subtiele retorische accenten.
Een droomuitvoering, waarin werd uitgegaan van het idee dat Der Kunst der Fuge is opgebouwd door vijf duidelijk afgebakende groepen, afgewisseld door vier kamermuzikale canons die volgens Van Doeselaar ijkpunten in het werk betekenen.

Als gezegd liet de organist het werk niet, zoals veel uitvoerenden qua klank uitsterven. Van de met mystiek omgeven legende dat Bach het werk niet heeft kunnen afmaken en zijn laatste adem tijdens het schrijven ervan uitblies (zie de opmerking van zijn zoon Carl Ph. Emanuel op de afb.) moet hij niets hebben. Van Doeselaar houdt het meer op de versie waarin het papier op was en het losse vel, waarop Bach het slot van zijn fuga schreef, verloren is gegaan.

Thuisgekomen heb ik me afgevraagd hoe dat onafgemaakte, uitstervende slot zou zijn geweest in de wetenschap dat eerder op de dag, in hetzelfde Haarlem schrijver Joost Zwagerman was overleden; de auteur van De stilte van het licht, op zoek naar God in de stilte en de leegte, het suizen van de wind. Daarbinnen ‘bevindt zich God, alomtegenwoordig maar onkenbaar’. Maar zo was het goed.