Never-resting Time

De toneelspeler Sir Patrick Stewart leest in coronatijd praktisch elke dag via twitter een sonnet van Shakespeare voor. Slechts een enkele keer leest hij enkele regels uit zijn hoofd, zoals het slot van nr. 87, dat hij opdroeg aan twee getrouwde vrienden:

Je was van mij zoals een droom kan strelen:
Slapend een vorst, maar wakend een van velen.

Op het moment van schrijven zijn we aangekomen bij sonnet 106.

Niet dat hij ze allemaal heeft gelezen, want soms slaat hij er een of een paar over. Meestal zegt hij waarom, soms ook niet. Het is leuk om op z’n tijd de reden te achterhalen waarom Stewart een bepaald sonnet laat vallen, of er zo al lezend over aan het nadenken is, dat hij een moeilijke wél leest, maar er halverwege uit raakt en enkele frases opnieuw doet. Zoals het geval was bij nummer 83. Stewarts verontschuldiging luidde: ‘Too hard’.

Een enkele keer verwoordt zijn vrouw als stem op de achtergrond een vraag die verheldert, over een sonnet als geheel, een woord dat ze niet snapt, zoals: wat betekent ‘compeers?’ Antwoord van haar man: kompanen. Of stelt een vraag die nauwelijks te verstaan is en hem stoort, op het moment dat hij de laatste twee regels nogmaals wil lezen, met een ander accent op een bepaald woord, zodat er een ander licht op valt, zoals bij nummer 103.

In ieder geval zou je denken, dat nummer 5 Stewart te dicht bij de winter van het leven brengt; hij is zelf onlangs 80 jaar geworden. In dit sonnet introduceert Shakespeare de ‘never-resting Time’ (‘Tijd, die nimmer draalt’), die we ook in andere sonnetten tegenkomen (nummer 19, ‘strong stuff’, volgens Stewart, nummer 65, ‘a fearfull meditation’, nummer 73, dat hij volgens eigen zeggen nog steeds leest en herleest en op kauwt).

Vergeet Stewart hierbij niet, dat sonnet 5 een eenheid vormt met nummer 6:

Wat is de dood nog als jij heen moest gaan,
Maar je bestaan aan hem had doorgegeven?

Iets wat hij meestal niet doet, zo’n eenheid vergeten; sonnet 88, zegt hij bijvoorbeeld, vormt een eenheid met de volgende twee. En zo las hij op een dag 89 én 90. Op een dag kwam hij erachter, dat sonnet 92 (dat begint met ‘But’) een eenheid vormt met het voorafgaande sonnet, waarvan hij die morgen dan ook nog maar het eind als overgang las:

Maar dit maakt treurig, dat je mijn geluk
Kunt breken, dan is ook mijn leven stuk.

Vergeet Stewart niet, dat een leven dat niet meer is, kan doorgaan in wat ervan rest? Bij Shakespeare gesymboliseerd door de geur van rozenwater. Nummer 81, dat als verjaardagscadeau voor Stewart werd gelezen door collega-acteur Ian McKellen, zegt het ook:

Mijn pen zal maken dat jij overleeft
Zolang de mensheid mond en adem heeft.

Je komt er als mens niet onder uit, zeker niet als je de leeftijd van tachtig jaar hebt bereikt: de dood draalt nimmer. Hij wenkt, als in een ander sonnet, van de vorig jaar overleden dichteres Patty Scholten (uit: Ongekuste kikkers, 1998) dat ik via ‘Gedicht van de Week’ van oud-collega Gijs Grob zo’n beetje op hetzelfde moment kreeg dat Stewart aan het worstelen was met de ‘never-resting Time’ en dat ik hier tot slot in zijn geheel citeer:

OUDE DAMES

Ruim voor de bus vertrekt zie ik ze naderen.
Ze lopen zo behoedzaam in de pas.
Hun schoenen passen altijd bij hun tas,
gezonde kousen steunen oude aderen.

 

Een fleurig sjaaltje siert hun saaie jas,
een beetje lipstick tegen het ontbladeren
en zilverwitte krulletjes omkaderen
’t gezicht dat vroeger mooi of lelijk was.

 

Dit is mijn voorland, zo zal ik verwelken.
Ik maak een praatje met ze over ’t weer
en ruik een vleug parfum van aronskelken.

 

De bus vertrekt. Ze zingen zacht een lied:
sirenen met een lofzang op weleer.
Ze wenken naar me. Maar ik wil nog niet.

 

De sonnetregels (en de vertaling van ‘compeers’) citeer ik in de vertaling van Peter Verstegen.

Een ademtocht

Op zijn tijd krijg ik van een oud-collega een gedicht toegestuurd; ik heb mij destijds ingeschreven voor zijn Gedicht van de week. De ene keer spreekt me zo’n gedicht, uit alle windstreken en tijdsgewrichten, meer aan dan de andere keer. Dat is, zou ik zeggen, logisch. Afgelopen week werd mijn aandacht mateloos getrokken door onderstaand gedicht:  

OP EEN GEGEVEN MOMENT

Op een gegeven moment

ademden alle mensen en alle dieren wereldwijd onafgesproken tegelijkertijd in,
en er bleek precies genoeg zuurstof te zijn voor iedereen.

De atmosfeer wist niet wat hem overkwam:
het luchtruim zoog zich vacuüm, het was overal windstil.
Vogels en vliegtuigen verzakten in de lucht en
overal ter wereld doofden de brandjes.

De wereld hield zijn adem in, wist zich geen raad met de stilte.

Dit was het begin van de eerste wereldvrede
die precies één ademtocht zou duren.

Toen ademde men uit.

De vuurtjes werden aangewakkerd, gekibbel hervat.
Niemand had iets gemerkt.

MAAIKE HANEVELD (geb. 1986, zie foto)

Om te beginnen alleen de titel al: een moment dat ons gegeven is, zoals eens ons de adem werd gegeven en ingeblazen. Een oud-cursist van mij had wat met ‘momenten’ waarop alles kantelt. Op de één of andere manier spaarde hij ze. Hoe weet ik niet, maar hij liet er zich een keer in die zin over uit. En ik kan me er iets bij voorstellen.

Neem nu dit moment, waarop alle levende wezens, mensen en dieren, allemaal tegelijk inademen. Ik moet denken aan de tsimtsoem, de samentrekking van God om ruimte te maken voor de mens. Hij hield als het ware even zijn adem in, zodat wij in of op kunnen ademen. En het wonder was daar: alle levende wezens ademden uit één mond, als uit één lichaam en ziedaar:  er bleek precies genoeg zuurstof te zijn voor allemaal!

Het was windstil, en alle brandjes ter wereld doofden. Zoals het windstil is bij een zonsverduistering, en op het moment van de schepping, toen Gods geest over de wateren zweefde. Die windstilte, toen de wereld zijn adem inhield, was de aankondiging van de eerste wereldvrede. Maar het mocht maar een moment duren: precies die ene ademtocht.

Toen ademde iedereen weer uit. Of dat ook tegelijk gebeurde, vertelt de tekst niet. Ik denk het niet, eigenlijk; iedereen lijkt wel weer teruggevallen te zijn op zichzelf. Het effect was in ieder geval dat de vuurtjes door de luchtverplaatsing weer werden aangewakkerd en onenigheid weer verder ging waar het even was gestopt.

Niemand had het moment van wereldvrede opgemerkt. En toch was het, als een Messiaans moment, onder ons geweest. Zou het terugkomen als we nog een keer, op een gegeven moment, allemaal tegelijk in zouden inademen? Als uit een collectieve wereldgeest die iedereen die snakt naar vrede tegelijk bezielt? In een luchtruim dat zich vacuüm zoog. Of is de wereld daarvoor teveel uit elkaar gevallen? Dan rest de opdracht om hem heel te maken en dat moment dichterbij te brengen en te doen verkeren in een eeuwigdurend gebeuren.

 

http://www.maaikeheefteenwebsite.nl/

Duet voor schilderij en gedicht

Jan Andriesse: Ocean in Motion (1994, Stedelijk Museum Amsterdam)

Jan Andriesse: Ocean in Motion (1994, Stedelijk Museum Amsterdam)

BRANDING

Uur, je fladdert in de duinen.

De tijd, van fijn zand, zingt in mijn armen:
ik lig bij haar, een mes in mijn rechterhand.

Schuim dan, golf! Waag je naar boven, vis!
Waar water is, daar valt nog eens te leven,
nog eens met de dood in koor de wereld terug te zingen,
nog eens vanuit de schacht te roepen: kijk,
we zijn geborgen,
kijk, dit was ons land, kijk,
hoe we de ster de weg versperden!

Paul Celan (1920-1970), 1952

vertaling uit het Duits: Ton Naaijkens
uit: ‘Roes en memorie’, Picaron Editions, Amsterdam, 1995

Met dank aan Gijs Grobs ‘Gedicht van de week’ (nr. 899)