De eerste helft van de tentoonstelling met foto- en beeldhouwwerk van Ai Weiwei (foto links), #SafePassage (die t/m 7 december te zien is in FOAM, Amsterdam) bestaat uit foto’s die de kunstenaar in China maakte, de tweede helft gaat over de vluchtelingencrisis waarmee Weiwei zich verwant voelt. Het gaat mij hier om de eerste helft.
Tussen alle kleurenfoto’s die worden getoond, zit er één die eruit springt. Het is de laatste van eenentwintig foto’s die hij op 28 juli 2011 in het Bifengtang Restaurant in Beijing maakte. De enige die zwart-wit is en de reeks van twintig kleurenfoto’s afsluit. Er staat een undercover-agent op die naarstig zijn menukaart bestudeert. Zonder iets te hebben besteld, zoals op een fotobijschrift staat. Gesnapt in een snapshot.
Ik zie tijdens de op één na laatste dag deze tentoonstelling, nadat ik de dag begonnen was met de film Frantz (foto rechts) van regisseur François Ozon, naar het boek Broken Lullaby van Ernst Lubitsch. De film is grotendeels in zwart-wit gedraaid. Op het eind wordt overgeschakeld naar kleurenbeeld. Volgens de Filmkrant zijn daar twee redenen voor:
- De Duitser Adrien heeft een beetje kleur gebracht in het bestaan van de Franse Anna en de ouders van haar overleden verloofde, de Hoffmeisters
- Het morele grijsgebied van Frantz wordt door die kleuren nog complexer dan het in zwart-wit al was.
Als je, zoals ik net na het zien van de film aansluitend de tentoonstelling van Ai Weiwei in FOAM ziet, doemen nog andere betekenissen op van dat verschil tussen zwart-wit en kleur (Frantz) of kleur en zwart-wit (#SafePassage).
Om te beginnen veroorzaakt de overgang van kleur naar zwart-wit of van zwart-wit naar kleur natuurlijk een breuk. En ook weer niet, want het verhaal van de foto’s en de film zelf gaat dóór. Dat stoelt op een geschiedopvatting die haaks staat op die waarin de Eerste (en de Tweede) Wereldoorlog worden beschouwd als een breuk in de geschiedenis: je mag ze met geen andere oorlog of genocide vergelijken. Dat impliceert echter twee dingen:
- Dat de oorlog op die manier niet wordt geplaatst in de doorgaande lijn van het kwaad dat mensen wordt aangedaan
- Dat daarmee wordt ontkend, dat wat ‘eenmaal is gebeurd, weer kan gebeuren (…). Er is iets onherroepelijks gebeurd en het beeld van de mens is sindsdien veranderd.’ Op die manier blijft de Tweede Wereldoorlog, net zo goed als de Grote Oorlog ‘een mene tekel van de ontketende moderne tijd’.[1]
Op die manier bekeken staat het zwart-wit waar Ai Weiwei naar overstapt symbool voor het mene tekel waar Safranksi het over heeft: geworteld in het verleden. En vanuit datzelfde uitgangspunt zijn de kleuren waarmee Ozon zijn film verblindend afsluit óók een teken. Een teken van hoop. Een derde betekenis die je er, naast de twee die in de recensie in de Filmkrant worden genoemd, ook aan mag hechten. Vast en zeker.
[1] Rüdiger Safranski, Het kwaad (10e druk ; Amsterdam 2011) 224. Mene, mene, tekel, ufarsin is een teken uit het Bijbelboek Daniël dat wil zeggen: geteld, geteld, gewogen, gebroken.