We schrijven woensdag 25 augustus 1993. Er is naar mijn smaak die avond niets op de televisie dat de moeite waard is, dus zap ik uit armoede weg naar een opvoering van Hamlet van Shakespeare. Opgenomen in het Raadhuis van architect Dudok in Hilversum. In een regie van de Vlaming Dirk Tanghe.
Alweer 20 jaar geleden, maar deze opvoering staat in mijn geheugen gegrift als zag ik haar gisteren; ik zat ademloos aan de buis gekluisterd, overweldigd door zoveel moois. Op die avond werd een grenzeloze liefde voor Shakespeare geboren die tot op de dag van vandaag levend is. Volgens een plagerige vriendin ga ik nog eens op Shakespeare afstuderen …
Er wordt me vaak gevraagd: wat heb je toch met Shakespeare? En dan mompel ik wat over mooi taalgebruik, verbeeldingskracht, diepe ideeën, reminiscenties aan de Bijbel. Shakespeare is geen psycholoog, maar legt wel diepe zielenroerselen bloot. Shakespeare is geen filosoof, maar af en toe hoor je wel Montaigne doorklinken. En ga zo maar door.

Natuurlijk, ik werd meteen gegrepen door het schitterende taalgebruik en de mooie metaforen. Het is zoals de nar in A Midsummernightsdream zegt: ‘And we strive to please you every day.’ Het zijn vooral de grote monologen met hun poëtisch taalgebruik die je bij tijd en wijle de adem benemen; de beelden rollen over elkaar zodat je nauwelijks tijd krijgt ze tot je door te laten dringen en wat wordt gezegd bij te benen.
En dan hebben we ’t nog niet eens over de manier waarop Shakespeare bestaande verhalen naar zijn hand zet, wikt en weegt en tegen alle verwachtingen in omdraait; uitgerekend bijvoorbeeld Caliban, zoon van een heks en dienaar van een magiër, spreekt in The Tempest de mooiste regels.
Allemaal redenen om zoveel mogelijk opvoeringen van zijn werk te willen zien; telkens valt een ander accent te ontdekken, valt een ander licht op een detail, wordt een ander verband gelegd dat je hart sneller doet kloppen.
Neem één van de laatste opvoeringen van Hamlet die ik zag, door het Noord Nederlands Toneel (NNT) in een regie van Ola Mafalaani. Daarin sloegen de beroemde woorden ‘To be or not to be’ niet alleen op leven en dood, maar vormden in de ingedikte versie het motto van het er hier direct op volgende toneelstuk in het toneelstuk. Het motto werd daarmee een waarheid als een koe die in het toneelstuk in het toneelstuk werkelijkheid werd.

Ook als ik terug denk, is en blijft het vooral dat toneelstuk in het toneelstuk in dit Stuk der Stukken dat mij in ’93 al op deed veren; kunst die van de werkelijkheid waarheid maakt, het leven weerspiegelt als een wilg in het water.
Die spiegelingen vormen samen met stereotypen die worden omgekeerd de rode draad die ik uit elke opvoering trek. Zoals in The Winter’s Tale Hermione (de vrouw) zichzelf rationeel en vermanend toespreekt en koning Leontes (de man) emotioneel reageert. Met een mooi woord metanoia: ‘God’s benison go with you, and with those that would make good of bad, and friends of foes’ zegt de oude man aan het eind van de tweede acte in Macbeth. Een adagium met Bijbelse proporties, van vloek tot zegen als in het verhaal over de ezel van Bileam in Numeri.
De waarheid is werkelijkheid geworden, zoals Pyramus en Thisbe in A Midsummernightsdream een harmonische toestand bereiken, elkaar tot hun recht laten komen. Dat is het iconische van Shakespeare: doorkijkjes geven die tragedie en komedie te boven gaan.
Kunst kan de wereld weliswaar niet verbeteren, maar wel tot inzicht leiden.

Soms vang je in het werk van Shakespeare een glimp van een harmonische wereld op. Wanneer een spiegeling de empathie bereikt zoals een Rogier van der Weyden die in lichaamstaal uitdrukt op zijn Kruisafname (Prado, Madrid), zoals Gloucester en Lear tegelijk op de grond vallen King Lear in de recente opvoering van het Barre Land.
Een catharsis, een bevrijding zoals in het laatste toneelbeeld van Hamlet in de opvoering door het NNT: een tiental lampen die uit het plafond naar beneden komen en heen en weer wiegen. Of, zoals György Lukács (in een essay over Thomas Mann) schreef: ‘In Shakespeare’s grootste tragedies, in Hamlet, in Lear, schijnt aan het slot het licht van een uit de tragische duisternis opstijgende nieuwe wereld (…). Is het niet voldoende dat het visioen van deze nieuwe wereld in staat is om aan het licht en de schaduw in het tragische zelf de juiste maatschappelijk-geestelijke, artistieke proporties en accenten te geven?’

Bij de nieuwe vertaling van Shakespeares Hamlet door Peter Verstegen en de opvoering van de bewerking van Tom Lanoye komend theaterseizoen.