Het werk van de schrijver Willem Jan Otten (zie afb.) is de meest intrigerende mengeling van Grieks en christelijk denken die ik in de recente Nederlandstalige literatuur ken. Hier is een auteur aan het woord die bij beide te rade gaat. Hij is zich bewust van het Griekse noodlot en de Bijbelse vrijheid.

Al op de eerste pagina van zijn boek De letterenpiloot (1994) heet het: “Juist als het verloop van iets onafwendbaar is, volharden mensen in de voltooiing ervan”. Zoals Willem Jan Otten als kind tot 100 door bleef tellen, al riep zijn moeder hem steeds dwingender en voelde hij wel degelijk dat er iets dreigde (p. 232), namelijk de op handen zijnde scheiding van zijn ouders, zodat hij verder zou moeten leven “bij de gratie van een kofferklik” (De nachttrein, 1988).

Toch zijn de situaties die Willem Jan Otten in zijn werk beschrijft niet door een anoniem lot of Griekse god opgelegd, maar veroorzaakt door de vrijheid van handelen van de mens. Of door het niet-handelen, zoals in de roman Ons mankeert niets (1994). Hierin beschrijft Otten dat huisarts Justus Loef de zelfdoding van zijn voorganger, Berend Daan, wellicht had kunnen voorkomen. Loef is gevraagd om de volgende dag om half 4 bij dr. Daan op huisbezoek te gaan, maar voelt waarom er in een (aristotelisch!) etmaal tussen moet zitten. Toch komt hij niet in actie, en kijkt telkens naast de klok aan de muur van zijn spreekkamer. “Net als de ster die pas zichtbaar wordt wanneer ernaast wordt gekeken” (Een mens van horen zeggen, p. 29). Zo ontkomt hij eraan dat het onvermijdelijke tot zijn bewustzijn doordringt.

‘Bewustzijn’ dient bij Willem Jan Otten te worden opgevat in de betekenis van het gericht-zijn op de wereld van de Ideeën in de zin van Plato, die “aan ons denken, en dus aan ons leven richting en zin geeft” (De letterenpiloot, p. 242). Hierbij moeten we beseffen, dat in de visie van Otten en andere filosofen de Idee voor ‘God’ staat.
Bij het bewustzijn gaat het om zien en horen, gezien en gehoord worden. Vanuit dat besef moet dan ook de titel van Ottens toneelstuk Lichaam & Blik (1986) worden opgevat. Ook kan het geen toeval zijn, dat de eend in zijn sterk aan Nijhoff herinnerende epische gedicht De eend (1975) alleen al door te zien is veranderd, “zoals ook een kind / Na het zien, voor het eerst, van de sneeuw”. Het bewustzijn is met andere woorden verinnerlijkte verbeelding, zoals Desdemona in haar hart het ware voorkomen van Othello waarnam.

In de roman De wijde blik (1992) gaat het zelfs om een blinde vrouw, terwijl de hoofdpersoon in het toneelstuk Een sneeuw (1983) na een operatie niet langer kan praten. In dit familiedrama komen in verhevigde mate alle hiervoor genoemde elementen terug: de zelfdoding van de hoofdpersoon, Panda, die het niet kan verwerken dat kamparts Heinrich Schmidt uit Majdanek van oorlogsmisdaden is vrijgesproken, het feit dat de naoorlogse Thomas náást het krantenbericht daarover leest en het zo niet tot zich door laat dringen, de sneeuw die samen met de entree van Bibi, die het Jappenkamp overleefde, een dramatische wending aan het verloop geeft.

Zo is er in zowel Ottens gedichten, romans, essays en toneelstukken sprake van een schitterende eenheid tussen vorm en inhoud, gedragen door de Griekse tragedieschrijvers en de oudtestamentische verhalenvertellers. Het is terecht dat hij de P.C. Hooftprijs 2014 ontvangt!

Boekbespreking zoals gepubliceerd in: Quadraatschrift februari 1997, p. 12-13.