Consequent en consistent

michael-ryan_the-observer-is-the-observedMisschien zal de schilder Michael Ryan raar opkijken als hij zou lezen dat ik zijn doek The observer is the observed een spiegeling vind van het romandebuut De consequenties van Niña Weijers. Zowel qua vorm als inhoudelijk. Laten we eerst het schilderij wat nader bekijken (zie afb., privécollectie).

Linksboven is een spiegel, of zijn de sponningen van een raam afgebeeld. Rechtsboven zweeft een broos, Redon-achtig gezicht, of is het een foetus? Onderaan staat een vaas met wat wel paarse anemonen lijkt, een stilleventje à la Jawlensy.

Dan de roman. Weijers vertelt het verhaal van Minnie Panis, een zoals zij wordt genoemd twee maanden te vroeg geboren, ‘ondermaats kind’ met een al even – stel ik mij zo voor – broos gezichtje als rechtsboven op het schilderij. Minnie is performancekunstenares. Door haar kun je jezelf als in een spiegel, of in het glas van een raam zien. Zoals het verhaal zich gaandeweg spiegelt, of in negatief als een foto toont. The observer is the observed.

Minnie laat voor haar project Nothing Personal al haar bezittingen verkopen, omdat ze haar liefdesverdriet weerspiegelen. Gemis is het sterkste gevoel dat ze kent. Daar draait Minnies leven om: missen, existeren, verdwijnen. En daar lijkt het in het schilderij van Ryan ook om te draaien. Er bestaat maar één oplossing: zichtbaar worden door niet zichtbaar te zijn.
Of zoals wetenschapper Robbert Dijkgraaf het in de laatste aflevering van de NTR-serie Kijken in de ziel van Coen Verbraak zei: ‘Ik ben er wel, maar ik ben er niet.’ Levend in een innerlijke wereld achter de werkelijkheid van alle dag. Slechts de schaduwen ervan kunnen door zijn omgeving worden waargenomen, wat een eenzaam gevoel geeft. Maar omdat uitzicht, om dat inzicht gaat het.

Voor een ander project huurt Minnie een fotograaf in om haar gedurende drie weken onzichtbaar te volgen, niet in te grijpen (in die tijd zakt ze bewust door het ijs, wat hij van een afstandje gadeslaat) maar alles wél vast te leggen. Dit is de uiterste consequentie van Minnies kunstopvatting: te verdwijnen. Verdwijnen in het zwarte gat van het wak, als het ware verdwijnen in de zwarte verf van het schilderij zoals de broze figuur rechtsboven bij Ryan.

Minnie spiegelt haar werk niet alleen aan dat van Marina Abramovic en, blijkens een essayistische inlas (All is falling) in een ander lettertype, maar ook aan Bas Jan Ader, die van de aardbodem is verdwenen, en van wie alleen de zeilboot restte, zoals op het schilderij alleen een bosje bloemen. Aders moeder is ‘niet onbekend met de meer ongrijpbare kanten van het leven; de grillige patronen die zich uittekenen als rivieren in een landschap, de spiegels en verdubbelingen, de talloze onzegbare dingen die onder de oppervlakte van het concrete schuilen. Toen ze droomde en daarna dichtte over de dood van haar zoon op zee had ze deze droom dan ook herkend voor wat hij was: een aankondiging van slecht nieuws.’

Is het vreemd dat de eigenares van het doek van Ryan ook een bewonderaarster is van het werk van Ader? En: zou ze het romandebuut van Wijers kennen? Het past allemaal in elkaar. En dat is niet alleen consequent, maar voor alles consistent.