Het duurde even voor ik in Jan Knols recente boekje over Spinoza (zie afb.) de denkbeelden herkende van de Knol van de eerder bij Uitgeverij Wereldbibliotheek over Spinoza verschenen boeken, die ik hooglijk waardeer.

Hoewel de eerste tien vragen en antwoorden, zoals alle andere items, ‘in de lijn van Spinoza’s filosofie’ heten te zijn, kon ik me toch niet aan de indruk onttrekken dat ze ook en vooral tot op zekere hoogte een afrekening zijn van de predikant Knol met zijn geloof.

‘Waartoe kan geloven verworden?’ is zo’n vraag – volgens Spinoza tot bijgeloof, meen ik uit zijn werk te hebben begrepen, en dat is iets anders dan wat Knol schrijft. Nee, in vraag twaalf herken ik Knol (en Spinoza) weer: ‘Waarin zijn alle dingen?’. Antwoord: in God/Natuur, zoals Paulus (in een ander citaat dan Knol hier geeft) het heeft over geloven in God: letterlijk, panentheïstisch dus, en niet – zoals vaak wordt gedacht – pantheïstisch.
Op zulke momenten verduidelijkt Knol dingen die de lezer, althans mij, eerder nog niet zo helder waren.

Geestig is dat de vorm van het boekje aan een brevier doet denken, en de inhoud met zijn vragen en antwoorden aan een catechismus … Zelf heeft de auteur het overigens over ‘een soort vademecum’ en ‘balsem voor de zoekende geest.’ Dat is Spinoza’s denken zeker ook – net zoals het boekje een boekje is om mee in gesprek te gaan. Neem bijvoorbeeld de uitspraak: ‘Wel is het zo dat de capaciteiten van de geest parallel gaan aan de ermee overeenkomende capaciteiten van het lichaam.’ U bedoelt?

Of een opvatting over kunst waar je lang op kunt kauwen, zonder je meteen gewonnen te geven: ‘Verbeelding kan heel mooi zijn en zelfs een ware kunst. Zie bijvoorbeeld de schilderijen van Van Gogh en Picasso.’ Ja, maar: die gaan toch echt een stapje verder dan deze primaire vorm van kennis zoals Spinoza het omschrijft; het verstand (de tweede vorm van kennis) kwam er ook zeker aan te pas en in het gunstigste geval zelfs intuïtie (de derde en hoogste vorm). Overigens is Knol hier wel erg ver van Spinoza en zijn tijd afgedwaald …
Gelukkig blijft hij over het algemeen dichter bij Spinoza en diens denken. Want daar was het toch in eerste instantie allemaal om begonnen.

Dit is concluderend misschien niet het soort boekje dat je aanbeveelt aan iemand die kennis wil maken met het denken van Spinoza. Maar wel aan iemand die nu eens wat meer wil weten hoe het bijvoorbeeld met items als determinisme en de vrije wil bij de filosoof zit. Achterin is een lijstje opgenomen met titels van boeken om verder te lezen. Van Spinoza zelf wel te verstaan.